Devegke´ÀceefCekeÀe
ke´ÀceebkeÀ DeO³ee³e He=<þ ke´ÀceebkeÀ
IeìkeÀ - 1
1) J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer DeesUKe 01
1De) ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîee®³ee cegueYetle mebkeÀuHevee 20
IeìkeÀ - 2
2) ceeieCeer efJeMues
3) HegjJeþe DeeefCe GlHeeove efveCe&³e - Yeeie - 1 74
3De) HegjJeþe DeeefCe GlHeeove efveCe&³e - Yeeie - 2 86
IeìkeÀ - 4
4) GlHeeove Ke®e& 99
4De) DeuHe DeeefCe oerIe&keÀeueerve Ke®e& - GlHeeove mebyebOe 105
munotes.in
1
IeìkeÀ-1
IeìkeÀ-1
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer DeesUKe
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GÎsMe
1.1 ÒemleeJevee
1.2 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer
1.3 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es cenÊJe
1.4 cetueYetle meeOeves
1.5 JewkeÀefuHekeÀ (mebOeer -l³eeie) Ke®e&lelJe
1.6 Jee{erJe lelJe / mebkeÀuHevee
1.7 meerceeble lelJe / mebkeÀuHevee
1.8 cetueYetle DeLe&Meem$eer³e menmebyebOe
1.9 HeÀueveelcekeÀ menmebyebOe
1.10 SketÀCe mejemejer DeeefCe meerceeble mebyebOe
1.11 efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle meerceeble efJeMues
1.13 J³e<ìer DeO³e³eve
1.14 MeyokeÀes
1.0 GÎsMe (OBJECTIVES)
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es mJe©He DeeefCe J³eeHleer mecepetve IesCes
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es cenÊJe DeY³eemeCes
DeLe&Meem$eeleerue cegueYetle meeOeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes
efveCe&³e Òeef¬eÀ³esleerue meerceeble efJeMues
2
1.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es cenÊJe owvebefove J³eJenejele Del³eble cenÊJee®es De ens. Deepe
DeLe&J³eJemLesceO³es Del³ebo peueo ieleerves HeefjJele&ve nesleevee efometve ³esle Deens. efvejefvejeUîee
GÐeesieOebÐeeb®eer GYeejCeer osMeeceO³es nesleevee osKeerue DeeHeCe Henelees³e. ³ee yeouel³ee DeeefLe&keÀ DeeefCe
J³eJemeeef³ekeÀ HeefjefmL eleer®es DeJeueeskeÀve keÀ©ve DeLe&Meem$eeleerue efJeefJeOe efme×eble , lelJes Je mebkeÀuHevee
³eeb®ee JeeHej J³eJemeeef³ekeÀ efveCe&³e IesC³eemeeþer keÀmee kesÀuee peeJee ³ee®es efJeJes®eve J³eJemeeef³ekeÀ
DeLe&Meem$eeceO³es kesÀues peeles. J³eJemee³e Je D eLe&Meem$e ³ee oesve MeyoebHeemetve J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e ne
Meyo le³eej Peeuee Deens. J³eJemLeeHekeÀ J³eJemee³eeleerue HeefjefmLeleer®es DeLe&Meem$ee®³ee mene³³eeves
efJeMues
Economics) efkebÀJee `J³eeJeneefjkeÀ DeLe&Meem$e' (Applied Economics) Demesner cnCeleele.
mHesvmej Je efmeieueceve®³ee celes, ’e fveCe&³e Òeef¬eÀ³ee Je YeefJe<³ekeÀeueerve efve³eespeveeuee ®eeuevee
osC³eemeeþer DeLe&Meem$eer³e efme×eble Je J³eeJemeeef³ekeÀ ke=Àleer ³eeb®es SkeÀef$ekeÀjCe cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ
DeLe&Meem$e nes³e.“
ce@keÀvesj Je cesjer³ece®³ee celes, ’J³eeJemeeef³ ekeÀ HeefjefmLeleer®³ee efJeMues
According to Haynes, Mote and Paul, “Managerial
Economics is economics applied in decision making. It is a special
branch of economics bridging the gap between abstract theory and
managerial practice.”
Lees[ke̳eele, ’J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ ke=Àleeruee DeLe&Meem$eer³e
efme×eble Je lelJes ³eeb®eer efouesueer pees[ nes³e.“
1.2 J³eeJemee ef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer (SCOPE OF BUSINESS
ECONOMICS)
GÐeesiemebmLesuee DeeHeu³ee J³eJemee³ee®es J³eJemLeeHeve keÀjleevee DeveskeÀ ÒeMveebvee leeW[ ÐeeJes
ueeieles. DeLee&le J³eJemee³eele J³eJemLeeHekeÀeuee p³ee p³ee ÒeMveebvee leeW[ ÐeeJes ue eieles l³eeb®³eeMeer
mebyebefOele meJe& DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee J³eeHleerceO³es neslees.
J³eJemLeeHekeÀeuee Yes[meeJeCeejs keÀener ÒeMve ns J³eJemee³ee®³ee Debleie&le yeeyeeRMeer mebyebefOele Demeleele Je les
J³eJemLeeHekeÀekeÀ[tve efve³ebef$ele kesÀues peeJet MekeÀleele. cee$e keÀener mecem³ee ³ee GÐeesieyeenîe mJe©Hee®³ee
Demeleele. yeN³ee®e JesUe Deeblejje<ì^er³e mlejeJejerue ®e{ -Gleej, efJeefvece³e ojele nesCeejs yeoue,
HejefkeÀ³e Yeeb[Jeuee®ee ÒeMve ³eebmeej K³ee yeenîe mecem³ee osKeerue J³eJemLeeHekeÀeuee Yes[meeJele Demeleele.
Lees[ke̳eele J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele meg#ce lemes®e meceûe IeìkeÀeb®eener meceeJesMe neslees.
Keeueerue cegÐeeb®³ee mene³³eeves J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele vescekeÀe keÀ esCekeÀesCel³ee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme
kesÀuee peelees Je ³ee DeLe&Meem$ee®eer vescekeÀer J³eeHleer kegÀþHe³e¥le Deens ³ee®es efJeJes®eve keÀjlee ³esF&ue.munotes.in
3
1)ceeieCeer efJeMues
Jemlet®eer efkebÀcele DeeefCe Jemlet®eer ceeieCeer ³eeb®ee keÀe³e mebyebOe Deens l³ee®e yejesyej Jemlet®³ee ceeieCeer®eer
ueJeef®ekeÀlee ³eemebyebOeer®ee DeY³eeme ceeieCeer efJeMues
2)ceeieCeer Devegceeve (Demand Forecasting) :
YeefJe<³eele JemletmesJeeb®es GlHeeove efkeÀleer Iesleues Heeefnpes ³eeb®eer keÀuHevee ceeieCeer®³ee
HetJee&vegceeveeJe©ve ³esles. YeefJe<³eeleerue GlHeeoveefJe
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es kesÀuee peelees.
3)Ke®e&efJeMues
GlHeeovee®³ee Ke®ee&®es meKeesue %eeve J³eJemLeeHek eÀeuee DemeeJes ueeieles. keÀejCe GlHeeove Ke®ee&®es
meKeesue %eeve DeeefCe l³ee®ee J³eJenejele GHe³eesie keÀjC³ee®³ee kegÀMeuelesJej GÐeesiemebmLes®es DeefmlelJe
DeJeuebyetve Demeles. DeLee&le Ke®e&efJe
4)HegjJeþe efJeMues
nesCeeje HeefjCeece ³ee meJee¥®ee DeY³eeme HegjJeþe efJeMues
efJeMues
GlHeeove efme×ebleeuee®e GÐeesiemebmLes®es efme×eble Demes cnCeleele. ³eeceO³es efJeefJeOe GlHeeove
IeìkeÀebleerue meby ebOe, Deeoeves Je Òeoeves ³eebleerue mebyebOe, Yeeb[Jeue Je Þece ÒeceeCe, He³ee&Hle GlHeeove ÒeceeCe
F. ®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es keÀjC³eele ³esCeeN³ee GlHeeovee mebyebOeer®³ee
efJeMues
³ee®es % eeve J³eJemLeeHe keÀeuee J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeletve efceUles. lemes®e cekeÌlesoejer, HetCe&
mHeOee&, cekeÌlesoejer ³etkeÌlemHeOee&, DeuHeeefOekeÀej ³eebceO³es Jemlet®³ee efkebÀceleer keÀMee þjleele ³eebefJe
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele ³eemebyebOeer®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.munotes.in
4
7)veHe̳ee®es J³eJemLeeHeve (Profit Management ):
cenÊece veHeÀe ÒeeHle keÀjCes ns Òel³eskeÀ GlHeeov e mebmLes®ee cenÊJee®ee GÎsMe Demelees. cee$e
veHe̳ee®³ee J³eJemLeeHeveele DeveskeÀ De[®eCeer ³esleele. keÀejCe veHe̳ee®ee mebyebOe ne ÒeeHleer yejesyej Demelees.
mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþsle cenÊece ÒeeHleer keÀMeer nesF&ue lemes®e DeeHeu³ee GlHeeoveeue e ûeenkeÀ keÀmee
efmJekeÀejsue ³ee®es %eeve GlHeeokeÀeuee DemeeJes ueeieles. veHe̳ee®es efve³eespeve Je veHe̳ee®es J³eJemLeeHeve keÀmes
keÀje®es ³ee®es efJeJes®eve J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele efoues peeles.
8)meeOevemeecegûeer®es JeeìHe (Resource Allocation ):
J³eJemLeeHekeÀeuee meeOevemeecegûeer®es keÀe³e&#ece JeeìHe keÀjerle Demeleevee meeOevemeecegûeer®³ee
JeeìHee®³ee ÒeMveeuee leeW[ ÐeeJes ueeieles. keÀejCe Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue, keÀ®®ee ceeue F. ®ee meceeJesMe
GlHeeoveemeeþer DeeJeM³ekeÀ D emeuesu³ee meeOevemeecegûeerle neslees. yeN³ee®e JesUe ogefce&U DeeefCe DeuHe
Demeuesu³ee meeOeveeb®ee GlHeeokeÀeuee He³ee&Hle JeeHej keÀ©ve I³eeJee ueeielees. meeOevemeecegûeer®³ee JeeìHee®ee
ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer ` Deeoeve -Òeoeve efJeMues
9)Yeeb[Jeue -iegbleJeCetkeÀ efJeMues
GYeejCeer®es ceeie&, Yeeb[Jeuee®es keÀe³e&#ece JeeìHe Je J³eJemLeeHeve, iegbleJeCetkeÀ ÒekeÀuHee®eer efveJe[ keÀjCes,
Yeeb[Jeuee®³ee ueeYe#eceles®es cetu³eceeHeve keÀjCes, Yeeb[Jeueer DeboepeHe$ekeÀ F. yeeyele®ee DeY³eeme Yeeb[Jeue
iegbleJeCetkeÀ efme×ebleeceO³es Demelees.
10)OeeskeÀe DeeefCe DeefveefM®elelesyeeyele efJeMues
GÐeesie Je J³eJemee³eele GÓJeCeeN³ee OeeskeÀe DeeefCe DeefveefM®elelescegUs J³eJemLeeHekeÀeuee
J³eJemee³eele efveCe&³e Iesleevee DeveskeÀ mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles. ³ee Oeeske̳eeb®es Je DeefveefM®eleles®es
J³eJemLeeHeve mebyebOeer®es %eeve J³eJ emLeeHekeÀ ekeÀ[s DemeeJes ueeieles. J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e
J³eJemLeeHekeÀeuee ³eemebyebOeer efve³eespeveelcekeÀ %eeve HegjJeles.
11)peeefnjele (Advertising ):
peeefnjele ns DeefuekeÀ[®³ee keÀeueeJeOeerle DeeHeues GlHeeove Flej GlHeeoveeHes#ee keÀmes Þes<þ
Deens ns HeìJetve osC³ee®es cenÊJee®es Mem$e Deens. HeCe keÀesCel³ee Jemlet®eer peeefnjele keÀjeJeer, keÀMeer
keÀjeJeer, peeefnjeleer®ee Jemlet®³ee ceeieCeer DeeefCe GÐeesiemebmLeWJej keÀe³e HeefjCeece nesF&ue ³ee meJe& yeeyeeR®ee
efJe®eej J³eJemLeeHekeÀeue e keÀjeJee ueeielees. peeefnjele Ke®e& ne efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee Je YeefJe<³ekeÀeueerve
efve³eespeveeb®ee SkeÀ Yeeie Demelees. ³ee meJe& yeeyeeR®es %eeve J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeÜejs J³eJemLeeHekeÀeuee
efceUles.munotes.in
5
1.3 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es cenÊJe (IMPORTANCE OF
BUSINESS ECONOMICS)
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es cenÊJe Heg{erue ÒeceeCes DeeHeCeeme meebielee ³esleerue.
1.J³eJemee³eeceO³es DeveskeÀ mecem³ee GÓJele Demeleele l³ee mecem³eeb®es efvejekeÀejCe keÀmes keÀje³e®es ns
J³eeJemeeef³eke À DeLe&Meem$eeleerue meceeefJe <ìefme×ebleeceOetve mecepeles. J³eJemLeeHekeÀeuee ³eeleerue
efme×ebleeves J³eJemee³e Heg{s IesJetve peeC³eeme ceole nesles.
2.meeceeefpekeÀ Meem$e lemes®e ceevemeMeem$e ³eeb®ee Òel³e#e -DeÒel³e#e mebyebOe J³eJemee³eeMeer keÀmee
Demelees ³ee®es %eeve J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeÜejs J³eJemLeeHekeÀeuee efceUles.
3.J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e J³eJemLeeHekeÀeuee lemes®e J³eeJemeeef³ekeÀeme keÀesCeles GlHeeove I³eeJes?
efkeÀleer ÒeceeCeele I³eeJes? l³eemeeþer keÀesCeleer GlHeeove He ×leer JeeHejeJeer? GlHeeokeÀeves DeeHeu³ee
Jemlet®eer efkebÀcele efkeÀleer efveefM®ele keÀjeJeer ³eemebyebOeer ceeie&oMe&ve keÀjlees.
4.J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e J³eJemLeeHekeÀeme J³eJemee³eele efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³ee peueo ieleerves
mees[efJeC³ee me ceole keÀjlees.
5.J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e J³eJemLeeHekeÀeme yeepeej J³eJemLeeHeve, efkebÀcele J³eJemLeeHeve, veHe̳ee®es
J³eJemLeeHeve, ceeveJe mebmeeOeve J³eJemLeeHeve, efJeÊe J³eJemLeeHeve F. keÀmes keÀjeJes ³eebyeyele ceeie&oMe&ve
keÀjlees.
6.DeefveefM®elelee DeeefCe cebefome¢M³e HeefjefmLeleerle DeeHeu³ee J³eJemee³ee®es J³eJemLeeHeve keÀmes keÀjeJes
³eeyeeyele J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e ceeefnleer HegjefJelees.
7.Ke®e& DeeefCe ÒeeHleer ³eele mecevJe³e meeOetve veHeÀe keÀmee ÒeeHle keÀje³e®ee ³eeme eþer J³eeJemeeef³ekeÀ
DeLe&Meem$ee®es %eeve cenÊJee®es þjles.
Jejerue meJe& efJeMues
lemes®e J³eeJemeeef³ekeÀ mecem³eeb®³ee efvejekeÀjCeemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e J³eJemLeeHekeÀ lemes®e
J³eeJemeeef³ekeÀebme efveCe&³e IesC³eemebyebOeer me¢{ meuuee oslees.
1.4 cetueYetle meeOeves (BASIC TOOLS)
J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele meceeefJe<ì Demeuesu³ee DeeefLe&keÀ efme×ebleeÜejs J³eJemee³eele
GÓJeCeeN³ee mecem³eeb®es efvejekeÀejCe keÀjC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej cetueYetle mebkeÀuHevee DeeefCe cetueYetle
meeOeves ³eeb®ee HegjJeþe kesÀuee peelees. ³ee mebkeÀuHeveeb®ee DeeefCe cetueYetle meeOeveeb®ee DeY³eeme keÀ©ve
J³eJemLeeHekeÀeuee DeeHeu³ee GÐeesie J³eJemee³eeceO³es efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer ³eesi³e
efveCe&³e Ieslee ³esleele. l³ee®eyejesyej ³ee cetueYetle meeOeveebÜejs le mes®e mebkeÀuHeveebÜejs J³eJemLeeHekeÀeme
DeLe&Meem$e DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e ³eeceO³es DemeCeeje menmebyebOe mecepeC³eeme ceole nesles.
DeLe&Meem$ee®ee J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es mecem³ee efvejekeÀjCeeleerue DemeCeeje menYeeie DeMee
cetueYetle mebkeÀuHevesves mHe<ì neslees.
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeleerue cegueYetle meeOeveebceO³es Heg{erue mebkeÀuHeveeb®ee meceeJesMe neslees.
1.JewkeÀefuHekeÀ (mebOeer -l³eeie) Ke®e& lelJe (Opportunity Cost Principle)munotes.in
6
2.Jee{erJe lelJe / mebkeÀuHeve e(Incremental concept)
3.meerceeble lelJe / mebkeÀuHevee (Marginal Principle / concept)
1.5 JewkeÀefuHekeÀ (mebOeer -l³eeie) Ke®e&lelJe (OPPORTUNITY COST
PRINCIPLE)
meg#ceue#eer DeLe&Meem$e DeeefCe meceûeue#e DeLe&Meem$e ³ee oesneWceO³es mebOeer -l³eeie K e®e&
lelJee®³ee DeY³eemeeuee cenÊJee®es mLeeve efoues peeles. mebOeer l³eeie Ke®ee&me®e He³ee&³eer Ke®ee&®es lelJe
Demesner cnCeleele. yeN³ee®e IeìkeÀeb®³ee yeeyeleerle DeeHeCeeme lees IeìkeÀ SkeÀeHes#ee peemle keÀeceemeeþer
JeeHejlee ³esF&ue Demes Dee{Ule s. cee$e pesJne SKeeoe IeìkeÀ SkeÀe keÀeceemeeþer JeeHejuee peelees lesJne l³ee
IeìkeÀeuee Flej keÀecee®ee keÀer pees keÀ© MekeÀle neslee l³ee®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees. keÀejCe yeN³ee®e
JesUe SkeÀe JesUer SkeÀ IeìkeÀ SkeÀe keÀeceemeeþer®e JeeHejlee ³es lees efkebÀJee JeeHejuee peelees. cnCepes®e l³ee
IeìkeÀeuee l³ee®³eemeeþer Demeuesu ³eeogmeN³ee mebOeer®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees.
Lees[ke̳eele, ’GlHeeove IeìkeÀe®ee mebOeer -l³eeie Ke®e& cnCepes meO³ee efJeefMe<ì JeeHejele
Demeu³eecegUs ogmeN³ee meJ eexÊece mebOeer®³ee l³eeieeyeÎue menve keÀjeJes ueeieuesues vegkeÀmeeve nes³e.“
(“The opportunity cost of a given economic resource is the
sacrified benefits from the next best alternative use of the
resources”)
cnCepes®e pesJne SKeeoe GlHeeove IeìkeÀ SKeeÐee ÒekeÀej®es keÀece keÀjle Demelees lesJne l³eeuee
ogmejer meJeexÊece ÒekeÀej®eer mebOeer mees[tve ÐeeJeer ueeieles efkebÀJee efle®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees. DeMee l³eeie
kesÀuesu³ee mebOeermeeþer®³ee mebYeeJ³e ÒeeHleerme JewkeÀefuHekeÀ (mebOeer -l³eeie) Ke®e& Demes cnìues peeles.
mebOeer l³eeie Ke®e& ne Jee³ee iesuesu³ee mebOeer®³ee mebYeeJ³e HeÀe³eÐee®³ee ceeO³eceele ceespeuee peelees.
mecepee SKeeÐee Jemlet®es GlHeeove IesC³eemeeþer ‘x’IeìkeÀ JeeHejuee. cee$e x³ee IeìkeÀe®ee JeeHej ogmejer
SKeeoer Jemlet le³eej keÀjC³eemeeþer JeeHejuee Demelee lej l³eecegUs pesJe{e HeÀe³eoe nesT MekeÀuee Demelee
lesJe{e‘x’³ee IeìkeÀe®ee mebOeer l³eeie Ke®e& Demelees.
FbûepeerceO³es DeefOekeÀ meceHe&keÀlesves ³ee®eer J³eeK³ee “Opportunity cost is
Opportuni ty lost” DeMeer kesÀueer peeles.
mebOeer-l³eeie Ke®ee&®ee JeeHej Heg{erue #es$eele nesle Demelees.
1.Jemlet®³ee efkebÀcele efveefM®eleerle
2.GlHeeove IeìkeÀeb®³ee ceesyeouee efveefM®eleerle
3.GlHeeove IeìkeÀeb®³ee efJelejCeele
4.efveCe&³e Òeef¬eÀ³eslemunotes.in
7
1.6 Jee {erJe lelJe / mebkeÀuHevee (INCREMENTAL PRINCIPLE /
CONCEPT)
Jee{erJe lelJe mebkeÀuHevesvetmeej Ke®e& DeeefCe ÒeeHleer®³ee Deboepeeyeeyele®es efveCe&³e Iesleues peeleele.
Jee{erJe lelJe ner mebkeÀuHevee DeeefLe&keÀ efme×ebleeleerue meerceeble Ke®e& Deeef Ce efmeceeble ÒeeHleer ³eeb®³eeMeer
mebyebOeerle Deens. ³ee mebkeÀuHevesvetmeej iegbleJeCetkeÀ keÀjleevee, Jemlet®es GlHeeove Iesleevee, GlHeeove
He×leeryeeyele efveCe&³e Iesle Demeleevee efJe®eej kesÀuee peelees. keÀejCe SketÀCe Ke®e& DeeefCe SketÀCe ÒeeH leerle
DeMee JesUer yeoue nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. Lees[ke̳eele GlHeeoveefJe
Jee{erJe le lJe mebkeÀuHevesle oesve ÒecegKe IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.
1)Jee{erJe Ke®e&
2)Jee{erJe ÒeeHleer
GÐeesieOebÐeele yeN³ee®e JesUe JesieJesieUs efveCe&³e Iesleues peeleele. GÐeesiemebmLesleerue ns efveCe&³e
veHeÀe DeefOekeÀÊece keÀmee keÀjlee ³esF&u e ³eemeeþer®e Iesleues peeleele. Demes efveCe&³e Iesleu³eeveblej keÀener
JesUe Ke®ee&le Jee{ efkebÀJee Ieì nesles. lej keÀener JesUe Iesleuesu³ee efveCe&³eecegUs SketÀCe ÒeeHleerle Jee{ efkebÀJee
Ieì nesles. efveCe&³e Òeef¬eÀ³esleerue SKeeÐee efveCe&³eeceg Us Peeuesu³ee SketÀCe Ke®ee&leerue yeoueeme Jee{erJe Ke®e&
Demes cnCeleele lej efveCe&³e Òeef¬eÀ³esleerue SKeeÐee efveCe&³eecegUs Peeuesu³ee SketÀCe ÒeeHleerleerue yeoueeme
Jee{erJe ÒeeHleer Demes mebyeesOeues peeles.
meenefpekeÀ®e efveCe&³e ÒeCeeueer n er veHe̳eemeeþer Demeu³eecegUs ³ee lelJeevetmeej Heg{erue yeeyeer
efveOee&efjle nesleele.
1)ÒeeHleerceO³es Ke®ee&Hes#ee DeefOekeÀ Jee{ nesCes.
2)keÀener IeìkeÀeb®³ee Ke®ee&ceO³es Flej IeìkeÀeb®³ee leguevesle Ieì keÀjCes.
3)keÀener Jemletb®eer ÒeeHle er ner Flej Jemletb®³ee leguevesves Jee{t MekeÀles.
4)SketÀCe ÒeeHleerle SketÀCe Ke®ee&®³ee ceeveeves Jee{ nesT MekeÀles.
Demes Demeues lejer Jee{erJe lelJe mebkeÀuHevesle Keeueerue ce³ee&oe He[leele.
1)GÐeesiemebmLes®³ee Jele&veele meelel³eeves yeo ue nesle Demeu³eecegUs ner mebkeÀuHevee Òel³eskeÀ JesUer
keÀe³ee&efvJele keÀjleevee mekeÀejelcekeÀ Òeeflemeeo efceUsue®e Demes veener.
2)`DeefleefjkeÌle #ecelee' efJe®eejele IesTve®e ner mebkeÀuHevee keÀe³ee&efvJele keÀjlee ³esles.
3)DeuHe keÀeueeJeOee rmeeþer®e Jee{erJe lelJe mebkeÀuHevee Deeceueele DeeCeueer peeles.
1.7 meerceeble lelJe / mebkeÀuHevee (MARGINAL PRINCIPLE /
CONCEPT)
meerceeble lelJe efme×eblee®eer ceeb[Ceer keWÀefye´pe DeLe&Meem$e%e DeuÖesÀ[ ceeMe&ue ³eebveer kesÀueer.
l³eeb®³ee cel es GlHeeokeÀeves Iesleuesueer GlHeeovee®eer Òeef¬eÀ³ee lesJne®e meJeexÊece DeLeJee veHeÀe oMe&keÀ Demesue
pesJne GlHeeoveemeeþer Deeuesu³ee meerceeble Ke®e& ne GlHeeovee®³ee meerceeble ÒeeHleerHes#ee keÀceer Demesue.munotes.in
8
meerceeble efJeMues
meerceeble lelJe mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀjleevee oesve mebkeÀuHevee efJe®eejele I³eeJ³ee ueeieleele.
1)meerceeble ÒeeHleer (Marginal Revenue)
2)meerceeble Ke®e& (Marginal Cost)
meerceeble lelJe mebkeÀuHevesvetmeej GlHeeo keÀGlHeeove Hes{er®³ee SketÀCe GlHeeoveeJejleer Peeuesuee
Ke®e& lemes®e SketÀCe efJe¬eÀercegUs efceUeuesueer ÒeeHleer ³eeJej ue#e ve oslee Òel³eskeÀ peemleer®³ee veieemeeþer® ee
Ke®e& lemes®e Òel³eskeÀ peemleer®³ee veiee®³ee efJe¬eÀercegUs ÒeeHleerle He[uesueer Yej ³ee yeeyeeRJej Yej oslees.
meerceeble ÒeeHleer cnCepes SkeÀ peemleer®ee veie efJekeÀu³eecegUs SketÀCe ÒeeHleerle He[uesueer Yej nes³e
efkebÀJee MesJeì® ³ee veieeHe emetve Peeuesueer ÒeeHleer cnCepes meerceeble ÒeeHleer nes³e.
met$e©Heeves,
1 n n nMR TR TR efkebÀJee
TRMRQ
cnCepes®e efJe¬eÀerleerue yeouee®es SketÀCe ÒeeHleerleerue yeoueeMeer DemeCeejs iegCeesÊej nes³e.
meerceeble Ke®e& cnCepes MesJe쮳ee veie yeveefJeC³eemeeþer Deeuesuee Ke®e& nes³e efkebÀJee SkeÀ
peemleer®ee veie yeveefJeC³eecegUs SketÀCe Ke®ee&le peer Jee{ nesles leer Jee{ cnCepes®e meerceeble Ke®e& nes³e.
Lees[ke̳eele veJeerve veiee®³ee GlHeeoveemeeþer k eÀjeJee ueeieCeeje peemleer®ee Ke®e& cnCepes®e meerceeble Ke®e&.
met$e©Heeves,
1 n n nMC TC TC efkebÀJee
TCMCQ
DeLee&le GlHeeoveele Peeuesu³ee yeoueecegUs GlHeeove Hes{er®³ee SketÀCe Ke®ee&leerue yeouee®es
GlHeeov e yeoueeMeer DemeCeejs iegCeesllej cnCepes®e meerceeble Ke®e& nes³e.
1.8 cetueYetle DeLe&Meem$eer³e menmebyebOe (BASIC ECONOMIC
RELATIONS)
DeLe&Meem$eeceO³es JesieJesieUîee ÒekeÀej®³ee efme×eble lemes®e ie=efnleke=Àl³eeb®eer ceeb[Ceer keÀjC³eele
Deeuesueer Deens. DeLe&Meem$eeleerue ns efme×eble DeLeJee efve³ece DeveskeÀ DeLe&Meem$e%eeveer ®eue, HeÀueve,munotes.in
9
Deeke=Àl³ee, meceerkeÀjCes, Je¬eÀ F. mene³³eeves mHe<ì kesÀu³ee®es efometve ³esles. efJeefJeOe IeìkeÀebleerue menmebyebOe
mHe<ì keÀjC³eele ³ee IeìkeÀeb® eer efJeMes
JeeHej kesÀuesu³ee ³ee meeOeveevee®e DeLe&Meem$eeleeru e cetueYetle meeOeves Demes cnCeleele.
DeLe&Meem$eeceO³es ®eueebceOeerue (variables) ®eej cenÊJee®es menmebyebOe Heg{erue He×leerves
oMe&efJeues peeleele.
1)OeveelcekeÀ menmebyebOe (Positive Relationship)
2)$eÝCeelcekeÀ menmebyebOe (Negative Relatio nship)
3)cenÊece DeeefCe v³etvelece menmebyebOe (Maximum or Minimum Relationship)
4)menmebyebOe vemeCes (Unrelated / No Relationship)
1)OeveelcekeÀ menmebyebOe (Positive Relationship) :
pesJne oesve ®eueebceO³es SkeÀe®e efoMesves yeoue neslees lesJne l³ee oesve ®eueebceO³es OeveelcekeÀ
menmebyebOe Deens Demes cnìues peeles. oesve ®eueebceOeerue OeveelcekeÀ menmebyebOe OeveelcekeÀ Gleeje®³ee
Je¬eÀeÜejs oMe&efJeuee peelees. Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves ns DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.1
2)$eÝCeelcekeÀ menmebyebOe (Negative Relationship) :
pesJne oesve ®eue SkeÀceskeÀeb®³ee efJe©× efoMeves yeoueleele lesJne l³ee oesve ®eueebceO³es J³emle
efkebÀJee $eÝCeelcekeÀ menmebyebOe Demeleele. $eÝCeelcekeÀ menmebyebOee®³ee mene³³eeves os Keerue DeveskeÀ
efme×ebleeceOeerue efJeJes®eve megueYe nesC³eeme ceole Peeueer Deens. pemes, ceeieCeer®ee efme×eble.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.2munotes.in
10
Jejerue Deeke=Àleerle oesve ®eueebleerue menmebyebOe Je¬eÀe®³ee mene³³eeves $eÝCeelcekeÀ mJe©Hee®ee
oMe&efJeuee Deens.
3)cenÊece DeeefCe v³etvelece menmebyebOe (Maximum or Minimum
Relationship) :
oesve ®eueebceOeerue DeefOekeÀÊece DeeefCe v³etvelece menmebyebOeeÜejs oesve ®eueebceO³es nesle Demeuesuee
efJeefMe<ì efmLeleerveblej®ee yeoue oMe&efJeuee peelees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.3
4)menmebyebOe vemeCes (Unrelated / No Relationship) :
pesJne SkeÀe ®eueeceO³es efkeÀleerner yeoue Peeuee lejer ogmeN³ee ®eueeceO³es keÀesCel³eene r ÒekeÀej®ee
yeoue nesle veener, lesJne oesve ®eueebceO³es keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee menmebyebOe vemelees. oesve ®eueebceO³es
keÀesCeleener mebyebOe vemeu³ee®es efJeJes®eve DeeHeCeeme ‘ox’De#eeme meceeblej Je ‘oy’De#eeme meceeblej
Demeuesu³ee Je¬eÀeÜejs keÀjlee ³esles.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.4
1.9 HeÀueveelcekeÀ menmebyebOe / keÀe³ee&lc ekeÀ menmebyebOe (FUNCTIONAL
RELATIONS)
DeLe&Meem$eeceO³es efJeefJeOe ®eueeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. ³ee ®eueebceO³es m eelel³eeves yeoue nesle
Demelees, Demes Demeues lejer ner ®eues SkeÀceskeÀebMeer efveie[erle Demeleele. DeveskeÀ ®eueebceOeerue D eeblejmebbyebOe
mHe<ì keÀjCeeN³ee efJeOeeveeme HeÀue cnìues peeles. HeÀueeleerue keÀener ®eues mJeleb$e Demeleele lej keÀenermunotes.in
11
otmeN³ee ®eueebJej efJemebyetve Demeleele. efJemebyetve DemeCeeN³ee ®eueeleerue yeoue ns cetU mJeleb$e ®eueeleerue
yeoueevegmeej I e[tve ³esleele.
mecepee xDeeefCeyner oesve ®eues Deensle ³eeHewkeÀer xns HejeJeuebyeer ®eue Deens DeeefCe yns
mJeleb$e ®eue Deens. DeMee efmLeleerle pej x®eue DeeefCe y®eue ³eeceO³es keÀe³ee&lcekeÀ mebyebOe Demesue lej
‘x’®es cetu³e ‘y’ceOeerue yeouel³ee cetu³eevetmeej yeouesue DeeefCe DeeHeCeeme Heg{erue HeÀue efceUsue.
X f Y ³esLes fkeÀe³ee&lcekeÀ HeÀue cnCepes®e Xne IeìkeÀ y³ee IeìkeÀeJej
DeJeuebyetve Deens efkebÀJee mebyebefOele Deens Dem es mecepeues peeles.
DeLe&Meem$eeceO³es DeMeer DeveskeÀ HeÀue DeeHeCeeme efometve ³esleele.
Goe. GHeYeesie HeÀueve
C f Y
³esLes,
CGHeYeesie,
fkeÀe³ee&lcekeÀ HeÀue
YGlHeVe
cnCepes®e GHeYeesie ne GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demesue Demee ³ee®ee DeLe& neslees.
HeÀueeceO³es yeng®eueer³e HeÀuee®eener meceeJesMe neslees. DeLee&le pesJne SKeeÐee ®eueeJej SkeÀe®e
JesUer SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ mJeleb$e ®eu eeb®ee ÒeYeeJe He[lees. l³eeJesUer Demes HeÀue Heg{erueÒeceeCes oMe&efJelee
³esF&ue.
, , A f x y z
³esLes,
AefJemebyetve DemeCeejs ®eue
, ,x y zmJeleb$e ®eues.
³ee®ee DeLe& Demee neslees keÀer, ne IeìkeÀ ³ee IeìkeÀebJe©ve efveefM®ele neslees.
HeÀuee®es cenÊJee®es oesve ÒekeÀej He[leele.
1)jsKeer³e HeÀue (Linear Function)
2)DejsKeer³e HeÀue (Non -Linear Function)
1)jsKeer³e HeÀue (Linear Function)
pesJne SKeeÐee ®eueeleerue yeoueec egUs ogmeN³ee SKeeÐee ®eueele efmLej ojeves yeoue Ie[tve ³eslees
lesJne l³eeme jsKeer³e HeÀue Demes cnCeleele. jsKeer³e ®eue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mejU js
12
2)DejsKeer³e HeÀue (Non -Linear Function)
pesJne SkeÀe ®eueeleerue yeou eecegUs ogmeN³ee ®eueele efJe
oesve ®eueeleerue menmebyebOe oMe&efJeC³eemeeþer DeLe &Meem$eer³e DeY³eemeele efve³eefcele JeeHejues
peeCeejs meeOeve cnCepes DeeuesKe nes³e. DeeuesKee®³ee JeeHejeves oesve ®eueebleerue mebyebOe mecepeCes meesHes nesles.
Decetle& DeLe&Meem$eer³e mebkeÀuHeveebvee cetle& ©He osCeejs meeOeve cnCepes DeeuesKe nes ³e. DeeuesKe Heg{erueÒeceeCes
keÀe{uee peelees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.5
DeeuesKeeJej xJeyDemes oesve De#e keÀe{ues peeleele. Jejerue DeeuesKe ®eej YeeieeceO³es
efJeYeeieuee Demetve aefyebotceO³es oesvner De#e SkeÀceskeÀebvee ísoleevee oMe&efJeues De ensle. Deeke=Àleerleerue I
YeeieeceO³es xJeyns oesvner IeìkeÀ Oeve Deensle. Yeeie IIceO³esxne $eÝCe lej yne Oeve Deens.
Deeke=Àleerleerue IIIJ³ee Yeeieele xJeyoesvner $eÝCe Demeu³ee®es mecepeles. lej Yeeie IVceO³esxOeve Je y
$eÝCe Demeu³ee®es oMe&efJeues Deens. ³ee ®eejner Yeeieeb®ee DeY³eeme keÀ©ve DeLe&Meem$eele efve
Deeke=Àl³ee (Diagrams) :
DeLe&Meem$eer³e efJeJes®eveel e oesve efkebÀJee DeefOekeÀ ®eueebleerue keÀe³ee&lcekeÀ mebyebOe oMe&efJeC³eemeeþer
Deeke=Àleer ns osKeerue SkeÀ cenÊJeHetCe& meeOeve JeeHejues peeles . Deeke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve oesve ®eueebleerue
mebyebOe ef®e$ece³e He×leerves oMe&efJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.munotes.in
13
³esLes DeeHeCe keÀe@ye -[iueme GlHeeove HeÀuee®eer Deeke=Àleer Heent.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.6
Je¬eÀ(Curves) :
pesJne oesve ®eueebceOeerue mebyebOe DejsefKe³e mJe©Hee®es Demeles lesJne l³ee oesve ®eueebleerue mebyebOe
oMe&efJeC³eem eeþer Je¬eÀ keÀe{eJee ueeielees. Je¬eÀe®ee ®e{ Gleej ne yeoueCeeje Demelees. keÀener Je¬eÀ ns
OeveelcekeÀ mJe©Hee®es Demeleele lej keÀener $eÝCeelcekeÀ Gleeje®es Demeleele.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.7
oesve ®eueebceO³es mejU mebyebOe Demeu³eeme Je¬eÀ OeveelcekeÀ Demelees ³eeGueì oesve ®eueebceO³es
ienCe DeLeJee J³emle mebyebOe Demeu³eeme Je¬eÀ $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee Demelees.
meceerkeÀjCes (Equations ):
oesve ®eueebceOeerue mebyebOe pesJne ieefCeleer³e He×leerves ceeb[uee peelees lesJne meceerkeÀjCee®eer c eole
Iesleueer peeles. meceerkeÀjCee®³ee ceeO³eceeletve DeveskeÀ HejeJeuebyeer ®eues Je mJeeJeuebyeer ®eues ³eeb®³eeleerue
HejmHej mebyebOe mHe<ì kesÀuee peelees. l³ee®eyejesyej ie=efnleke=Àl³eeb®es mHe<ìerkeÀjCe osC³eemeeþer
meceerkeÀjCeeb®ee JeeHej kesÀu ee peelees. meceerkeÀjCeele oesve ®eueebleerue mebyebOe oMe&efJeC ³eemeeþer `†' ns ef®evn
JeeHejues peeles.
Goe.
D f p
³esLes,
DceeieCeer
fkeÀe³ee&lcekeÀ HeÀue
pefkebÀcelemunotes.in
14
Jejerue meceerkeÀjCeevetmeej ceeieCeer ner efkebÀceleerJej DeJeuebyetve Demeles. cnCepes®e efkebÀceleerle yeoue
Peeu³eeme ceeieCeerJejner ÒeYeeJe He[ues ns ³ee meceerkeÀjCeeletve mecepeles.
Demes Demeues lejer meceerkeÀjCes ve snceer mel³e þjleerue®e Demes veener. ®eueebvee efouesu³ee
cetu³eevetmeej®e leer mel³e þjleele.
Goe. 3 9xns meceerkeÀjCe lesJne®e mel³e þjsue pesJne 6xDemesue.
Lees[ke̳eele meceerkeÀjCeeb®³ee ceeO³ece eletve DeeHeCeebme oesve efkebÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ DeeefLe&keÀ
®eueebleerue mew×ebeflekeÀ mebyebOe Lees[ke̳eele cee$e mHe<ìHeCes ceeb[lee ³esleele , cnCetve®e DeLe&Meem$eer³e
efme×ebleeceO³es meceerkeÀjCeeb®³ee JeeHejeme cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens.
1.10 SketÀCe ,mejemejer DeeefCe meerceeble mebyebOe (TOTAL, AVERAGE
AND MARGINAL RELATIONS)
DeLe&Meem$ eer³e efJeJes®eveeceO³es SketÀCe, mejemejer DeeefCe meerceeble efJeJes®eveeme Dev³eesvemeeOeejCe
cenÊJe Deens. GHeYeeskeÌlee, GlHeeokeÀ, J³eJemLeeHekeÀ ³eebvee efveCe&³e Iesleevee ³ee leervener mebkeÀuHeveeb®ee
efJe®eej keÀjeJee ueeielees. SketÀCe, mejemejer DeeefCe meerceeble ³eebceO³es Del³eble peJeU®ee mebyebOe Deens. ³ee
efþkeÀeCeer efJeJes®evee®³ee mees³eermeeþer DeeHeCe GlHeeove, Ke®e& Je ÒeeHleer ³ eeb®³ee yeeyeleerle SketÀCe, mejemejer
Je meerceeble mebyebOee®ee DeY³eeme keÀ©.
GlHeeovee®³ee yeeyeleerle SketÀCe, mejemejer Je meerceeble mebyebOe (Relation between
Total, Average and Marginal Production) :
yeouel³ee ÒeceeCee®³ee efve³ecee®³ee mene³³e eves DeeHeCeeme SketÀCe GlHeeove ,mejemejer GlHeeove
Je meerceeble GlHeeove ³eeleerue mebyebOe Henelee ³esF&ue.
Òee. pee@pe& efmìieuej ³eeb®³ee celes, ’Flej meJe& IeìkeÀ efmLej þsJetve HeÀkeÌle SkeÀe GlHeeove
IeìkeÀe®es ÒeceeCe ¬eÀceMe: Jee{efJele iesu³ eeme SkeÀe efJeefMe<ì ce³ee&osveblej GlHeeoveele nesCeejs Jee{er®es
ÒeceeCe Ieìle peeles cnCepes meerceeble GlHeeove Ieìle peeles.“ Òee. yesvensce®³ee celes, GlHeeove
IeìkeÀebHewkeÀer SkeÀe IeìkeÀe®es ÒeceeCe Jee{efJele iesues lej efJeefMe<ì efyebotveblej ÒeLece meerceeble GlHeeove Je
veblej mejemejer GlHeeove Ieìle peeles.
Jejerue efJeMues
15
Jejerue Deeke=Àleerle SketÀCe GlHeeove ,mejemejer GlHeeove Je meerceeble GlHeeove ³eeblee rue mebyebOe
oMe&efJeuee Deens. Deeke=ÀleerceO³es TPne SketÀCe GlHeeovee®ee Je¬eÀ, APne mejemejer GlHeeovee®ee Je¬eÀ
JeMPne meerceeble GlHeeovee®ee Je¬eÀ Deens. Flej IeìkeÀ efmLej þsJetve Þecee®³ee cee$esle Jee{ keÀjerle
iesu³eeme ÒeLece SketÀCe GlHeeo ve, mejemejer GlHeeove Je meerceeble GlHeeove Jee{le peeles. Deeke=Àleerle
oMe&efJeu³eeÒeceeCes Pefyebotle meerceeble GlHeeove Je mejemejer GlHeeove meceeve efometve ³eslees. Pefyebotle
cenÊece meerceeble GlHeeove lej Refyebot cenÊece mejemejer GlHeeove oMe&efJelees. Nefyebotle meerceeble
GlHeeove Metv³e oMe&efJeuee Deens. l³ee®eJesUer SketÀCe GlHeeove cenÊece Demeu³ee®es Deeke=ÀleerJe©ve
mecepeles. Demes Demeues lejer meerceeble GlHeeove pesJne $eÝCe nesles lesJne SketÀCe GlHeeove osKeerue Ieìt
ueeieles.
Lees[ke̳eele Jejerue Deeke=Àleerle SketÀCe GlHeeove, mejemejer GlHeeove Je meerceeble GlHeeove
³eebleerue mebyebOe oMe&efJeC³eemeeþer leerve DeJemLee oMe&efJeu³ee Deensle. ³eeleerue Heefnu³ee DeJemLesle mejemejer
Je meerceeble GlHeeove Jee{leevee efo melees cee$e Depetve SketÀCe GlHeeove Jee{C³ee®eer mebOeer ³ee DeJemLesle
efometve ³esles. ogmeN³ee DeJemLesle mejemejer GlHeeove Jee{leevee efomelees cee$e meerceeble GlHeeove Ieìle
peelees cee$e ³ee DeJemLesle SketÀCe GlHeeove meJeex®®e HeeleUeruee Heesn ®elees. eflemeN³ee DeJemLesle cee$e
SketÀCe, mejemejer Je meerceeble meJe&®e GlHeeove Ieìleevee DeeHeCe Deeke=Àleerle Henelees. meerceeble GlHeeove ³ee
DeJemLesle $eÝCeelcekeÀ nesles. lesJne GlHeeokeÀeves ogmeN³ee DeJemLesle GlHeeove IesCes DeeJeM³ekeÀ Dee ns.
Ke®ee&®³ee yeeyeleerle SketÀCe, mejemejer DeeefCe meerceeble mebyebOe (Relation between
Total, Average and Marginal Cost) :
GlHeeokeÀeuee GlHeeovee®es SketÀCe veie GlHeeefole keÀjC³eemeeþer GlHeeove IeìkeÀebJej pees Ke®e&
keÀjeJee ueeielees l³eeme S ketÀCe Ke®e& Demes cnCeleele.
TC TFC TVC GlHeeokeÀe®ee SketÀCe Ke®e& oesve Yeeieele efJeYeeieuee peelees.
1)efmLej IeìkeÀebJej kesÀuesuee Ke®e&
2)yeouel³ee IeìkeÀebJej kesÀuesuee Ke®e&
GlHeeokeÀeves GlHeeefole kesÀuesu³ee SketÀCe veieebHewkeÀer Òel³eskeÀ veie yeveefJeC³eemeeþer pees Ke®e& ³eslees
l³eeme mejemejer Ke®e& Demes cnCeleele.
TCACQ
l³ee®eyejesyej SkeÀ peemleer®ee veie yeveefJeC³eemeeþer GlHeeokeÀe®³ee SketÀCe Ke®ee&le peer Yej
He[les l³eeme meer ceeble Ke®e& Demes cnCeleele. DeLee&le MesJeì®ee veie yeveefJeC³eemeeþer pees Ke®e& ³eslees l³eeme
meerceeble Ke®e& Demes cnCeleele.
TCMCQefkebÀJee1 n n nMC TC TC
pesJne meerceeble Ke®e& mejemejer Ke®ee&Hes#ee keÀcee r Demelees lesJne mejemejer GlHeeove Ke®e& keÀceer
nesTve SketÀCe Ke®ee&lener Ieì nesles. ³eeTueì pesJne meerceeble Ke®e& ne mejemejer GlHeeove Ke®ee&Hes#ee
peemle Demelees lesJne mejemejer Ke®ee&le Jee{ nesTve SketÀCe GlHeeove Ke®e&ner Jee{lees.munotes.in
16
ÒeeHleer®³ee yeeyeleerle SketÀCe, mejemejer DeeefCe meerceeble mebyebOe (Relation between
Total, Average and Marginal Revenue) :
efJe¬esÀl³eeves GlHeeoerle kesÀuesu³ee Jemlet®³ee veieeb®eer efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej l³eeuee efceUCeejer SketÀCe
efkebÀcele cnCepes SketÀve ÒeeHleer nes³e.
TR Q P lej mejemejer ÒeeHleer cnCepes efJe¬esÀl³ee®³ee Òel³eskeÀ veieeme ÒeeHle Peeuesueer
efkebÀcele nes³e.
TCARQ
l³ee®eyejesyej SkeÀ peemleer®ee veie efJekeÀu³eeveblej SketÀCe ÒeeH leerle peer Yej He[les l³eeme meerceeble
ÒeeHleer Demes cnCeleele. DeLee&le MesJe쮳ee veieeuee efceUCeejer efkebÀcele cnCepes meerceeble ÒeeHleer nes³e.
1 n n nMR TR TR
HetCe& mHeOexleerue SketÀCe ÒeeHleer, mejemejer ÒeeHleer Je meerceebl e ÒeeHleer ³eebleerue mebyebOe Heg{erueÒeceeCes
mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
GlHeeove
(Q)efkebÀcele
(P)mejemejer ÒeeHleer
(AR)SketÀCe ÒeeHleer
(TR)meerceeble ÒeeHleer
(MR)
1 10 10 10 10
2 10 10 20 10
3 10 10 30 10
4 10 10 40 10
5 10 10 50 10
HetCe& mHeOexle GlHeeokeÀeuee ÒeeHle nesCeejer mejemejer ÒeeHleer Je meerceeble ÒeeHleer ner meceeve Demeles,
Demes Demeues lejer SketÀCe ÒeeHleer cee$e Jee{le peeles.
Jejerue efJeMues
17
Jejerue Deeke=Àleerle ‘ox’De#eeJej GlHeeove lej ‘oy’De#eeJej ÒeeHleer oMe&efJeueer Deens. HetCe&
mHeOexle mejemejer ÒeeHleer Je meerceeble ÒeeHleer meceeve Demeles. AR = MR ³ee Je¬eÀeÜejs ns mHe<ì nesles.
TR³eeneOeveelcekeÀ Gleeje®³ee Je¬eÀeÜejs HetCe& mHeOexle SketÀCe ÒeeHleer ner Jee{le peeles ns oMe&efJeues
Deens.
1.11 efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle meerceeble efJeMues
DeuÖesÀ[ ceeMe&ue ³eebveer meerceeble efJeMue s
Deeuesuee meerceeble Ke®e& ne GlHeeovee®³ee meerceeble ÒeeHleerHes#ee keÀceer Demesue. meerceeble efJeMues
efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles. ³ee mebkeÀuHeves®ee cenÊJee®ee GÎsMe ne Òeefle ³egefveì
yeoueecegUs Hes{er®³ee GefÎ<ìebJej nesCeeN³ee HeefjCeecee®³ee ceeHevee®es Devegceeve keÀjCes ne Demelees.
Heg{erue cegÐeeb®³ee mene³³eeves efmeceeble efJeMues
1.meerceeble efJ eMues
2.meerceeble lelJee®³ee mene³³eeves SkeÀ peemleer®ee IeìkeÀ GlHeeove Òeef¬eÀ³esceO³es meeceeJetve Iesleu³eeves
DeefleefjkeÌle veHe̳eele ef keÀleer Jee{ Ie[tve ³esF&ue ³ee®eer keÀuHevee ³esles.
3.pesJne SKeeoer GÐeesiemebmLee DeeHeu³ee GÐeesieOebÐee®ee efJemleej keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesles DeMee JesUer
meerceeble efJeMues
meerceeble efJeMues
1.12 meejebMe
Òemlegle ÒekeÀjCeele kesÀuesu³ee Jejerue meJe& efJeJes®eveeJe©ve DeeHeCeeme Demes mecepeles keÀer,
J³eeJemeeef³ekeÀ HeefjefmLeleer®³ee efJeMues
³eebvee ceeie&oMe&keÀ þjlees. Jeefjue meJe& efJeMues
meerceeble efJeMues
18
1.13 J³e<ìer DeO³e³eve
cekeÌlesoejer mHeOexleerue SketÀCe, mejemejer DeeefCe meerceeble ÒeeHleer ³eebleerue mebyebOe Keeueerue He$ekeÀ
DeeefCe Deeke=ÀleerJe©ve mHe <ì keÀjlee ³eslees.
lekeÌlee ¬eÀ. 1 .1
veiemebK³ee
(Q)efkebÀcele
(P)mejemejer ÒeeHleer
(AR)SketÀCe ÒeeHleer
(TR)meerceeble ÒeeHleer
(MR)
1 12 12 12 12
2 10 10 20 8
3 8 8 24 4
4 6 6 24 0
5 4 4 20 -4
Jejerue lekeÌl³eeJe©ve Heg{erue yeeyeer ue #eele ³esleele.
1.pesJne SketÀCe ÒeeHleer Jee{le peeles lesJne meerceeble ÒeeHleer OeveelcekeÀ Demeles. cee$e pesJne SketÀCe ÒeeHleer
Ieìle peeles lesJne meerceeble ÒeeHleer $eÝCeelcekeÀ nesles.
2.pesJne SketÀCe ÒeeHleer meJeex®®e Demeles lesJne meerceeble Ò eeHleer Metv³e nesles.
3.mejemejer ÒeeHleer DeeefCe meerceeble ÒeeHleer oesvner pesJne Ieìle Demeleele lesJne mejemejer ÒeeHleerHes#ee
meerceeble ÒeeHleer ner DeefOekeÀ Jesieeves Ieìles.
4.cekeÌlesoejerle meerceeble ÒeeHleer OeveelcekeÀ, Metv³e efkebÀJee $eÝ CeelcekeÀ nesles. cee$e mejemejer ÒeeHleer
keÀOeerner $eÝCeelcekeÀ nesle vemeles.
Jejerue efJeMues
19
Jejerue Deeke=Àleerle cekeÌlesoejerleerue mejemejer, SketÀCe DeeefCe meerceeble ÒeeHleer ³eebleerue HejmHej
mebyebOe oMe&efJeuee Deens.
1.14 MeyokeÀes
Opportunity Cost mebOeer l³eeie Ke®e& / JewkeÀefuHekeÀ Ke®e&
Basic Tools cetueYetle meeOeves
Incremental Principle Jee{erJe lelJe : ³eele oe sve ÒecegKe IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. 1)
Jee{erJe Ke®e& 2) Jee{erJe ÒeeHleer
Decision Making efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee
1.15 mJeeO³ee³e / ÒeMve
1.J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer mHe<ì keÀje.
2.J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es cenÊJe meebiee.
3.mebOeer-l³eeie Ke®e& lelJe mHe<ì keÀje.
4.SketÀCe,mejemejer DeeefCe efmeceeble mebyebOe ³ee®es efJeMues
1.cetueYetle DeLe&Meem$eer³e meeOeves
2.Jee{erJe lelJe / mebkeÀuHevee
3.meerceeble lelJe / mebkeÀuHevee
4.mebOeer l³eeie Ke®e&
munotes.in
20
IeìkeÀ-1De
ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîee®³ee cegueYetle mebkeÀuHevee
IeìkeÀ j®evee :
1De.0GÎsMe
1De.1ÒemleeJevee
1De.2ceeieCeer
1De.2.1Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer
1De.2.2yeepeej ceeieCeer
1De.3HegjJeþe
1De.3.1Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe
1De.3.2yeepeej HegjJeþe
1De.4meceleesue efkebÀcele
1De.5ceeieCeer -HegjJeþe Je¬eÀeleerue yeoue DeeefCe meceleesue
1De.6meejebMe
1De.7MeyokeÀes
1De.0 GÎsMe (OBJECTIVES)
ceeieCeer®ee DeLe& mecepetve IesCes
Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer DeeefCe yeepeej ceeieCeer ³eebleerue Deblej DeY³eemeCes
Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe Je yeepeej HegjJeþe ³eeleerue Yeso ue#eele IesCes
yeepeejele meceleesue efkebÀcele keÀMeer efveefM®ele nesles mecepetve IesCes
1De.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe ³ee DeLe&Meem$eeleerue cetueYetle mebkeÀuHevee Demetve l³ee yeepeej
DeLe&J³eJemLes®ee keÀCee Deensle. efJeefMe<ì efkebÀceleeruee yeepeejeleerue GHeYeeskeÌl³eebÜejs keÀerleer JemletmesJee
efJekeÀle Iesleu³ee peeleerue ³ee®eer keÀ uHevee ceeieCeer mebkeÀuHeves®³ee mene³³eeves ³esles, lej efJeefMe<þ efkebÀceleeruee
ûeenkeÀebvee DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee efkeÀleer JemletmesJee yeepeejHesþsle GHeueyOe nesleerue ³eeyeeyele Deboepemunotes.in
21
HegjJeþe mebkeÀuHevesletve ³eslees. DeLee&le ceeieCeer Dee efCe HegjJeþe ³eele ogJee meeOeC³ee®es keÀe³e& efkebÀceleerÜejs
kesÀues peeles. efkebÀceleerleerue yeouee®ee yeepeejeleerue SketÀCe ceeieCeer Je SketÀCe HegjJeþîeeJej HeefjCeece nesleevee
efometve ³eslees. efkebÀcele Jee{u³eeme yeepeejeleerue JemletmesJeeb ®³ee HegjJeþîeele Jee{ nesles. ³eeTueì efkebÀcele
Ieìu³eeme HegjJeþîeele Ieì Ie[tve ³esles. cnCepes®e efkebÀcele DeeefCe HegjJeþe ³eele mejU mebyebOe Demeu³ee®es
efometve ³esles. ceeieCeer®ee efJe®eej kesÀu³eeme pej yeepeejele Jemletb®³ee efkebÀceleerle Ie ì Peeueer lej Jemletb®³ee
ceeieCeerle Jee{ Ie[tve ³esles. ³eeTueì ceeieCeerle Ieì Ie[tve ³esles.
1De.2 ceeieCeer (DEMAND)
DeLe&Meem$eer³e efJeJes®eveeceO³es ceeieCeer ne Meyo KegHe J³eeHekeÀ DeLee&ves JeeHejuee peelees.
J³eJenejele DeeHeCe ceeieCeer cn Cepes SKeeoer Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®eer F®íe Demee DeLe& ueeJelees. HeCe
DeLe&Meem$eer³e ¢<ìerkeÀesveeletve ceeieCeer cnCepes SKeeoer Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®eer kesÀJeU F®íe veJns lej
ceeieCeer HetCe& nesC³eemeeþer Heg{erue yeeyeeR®eer Hetle&lee nesCes iejpes®es Demeles.
1.SKeeoer Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®eer F®íe
2.¬eÀ³eMekeÌleer®es HeeþyeU
3.Hewmee Ke®e& keÀjC³ee®eer le³eejer
Lees[ke̳eele,
Demand = Desire + Ability to Pay + Willingness to Pay
[e@. ceeMe&ue ³eebveer GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&CetkeÀer®es efJeJes®eve keÀjleevee GHe³eesefielesJej DeeOeeefjle
ceeieCeer®eer ®e®ee& kesÀueer Deens. Òee. yesven@ce ³eeb®³ee celes, SKeeÐee efJeefMe<ì keÀeUele efJeefMe<ì Jemlet®eer,
efJeefMe<ì efkebÀceleerme Kejsoer kesÀuesueer cee$ee cnCepes l³ee Jemlet®eer l³ee ef kebÀceleerme Demeuesueer ceeieCeer nes³e.
lej Òee. mìesefveDej ke nsie cnCeleele keÀer, DeLe&Meem$eeleerue ceeieCeer®ee DeLe& cnCepes ceeieCeer kesÀuesu³ee
Jemletb®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee HegjsMee HewMee®es HeeþyeU efkebÀJee meec eL³e& nes³e.
ceeieCeer ns efkebÀceleer®es HeÀueve Deens. Flej IeìkeÀ efmLej Demeleevee efkebÀceleerleerue yeouee®ee
Jemlet®³ee ceeieCeerJej HeefjCeece neslees.
D f P
³esLes,
DceeieCeer
fHeÀueveelcekeÀ mebyebOe
PefkebÀcele
1De.2.1 Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer (Individual Demand) :
efJeefMe<ì efkebÀceleeruee SKeeÐee Jemlet®es efkeÀleer veie Kejsoer keÀjC³eeme SKeeoe Jew³eeqkeÌleke À
GHeYeeskeÌlee le³ee j Demelees l³eeme Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer Demes cnCeleele. Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer ne yeepeej
ceeieCeer®ee SkeÀ Yeeie Deens.munotes.in
22
Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer He$ekeÀe®³ee mene³³eeves DeeHeCeebme Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer oMe&efJelee ³esles.
lekeÌlee ¬eÀ. 1De.1
efkebÀcele ( `ceO³es) Jemlet®eer ceeieCeer (veie)
50 100
40 200
30 300
20 400
10 500
Jejerue lekeÌl³eeceO³es Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer oMe&efJeueer Deens. lekeÌl³eeJe©ve Demes mecepeles keÀer
Jemlet®eer ceeieCeer DeeefCe Jemlet®eer efkebÀcel e ³eele J³emle mebyebOe Demelees. Jemlet®eer efkebÀcele Ieìu³eeves
Jemlet®³ee ceeieCeerle Jee{ nesleevee Jejerue lekeÌl³eeJe©ve efometve ³eslees.
Jejerue efJeMues
Jejerue Deeke=Àleerle ' 'oxDe#eeJej ceeieCeer lej ' 'oyDe#eeJej efkebÀcele oMe&efJeueer Deens.
' 'DD ne Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer Je¬eÀ Demetve lees Jemlet ®eer efkebÀcele Je Jemlet®eer ceeieCeer ³eebleerue J³emle
mebyebOe oMe&efJelees. cnCepes®e pemepemeer Jemlet®eer efkebÀcele Ieìles lemelemeer Jemletmeeþer DemeCeejer Jew³eeqkeÌlekeÀ
ceeieCeer Jee{le peeles.
1De.2.2 yeepeej ceeieCeer (Market Demand) :
yeepeejele meJe& ûeenkeÀebveer efJeefMe<ì efkebÀcele HeeleUeruee peer Kejsoer kesÀuesueer Demeles efle®eer
SkeÀef$ele yesjerpe cnCepes SketÀCe yeepeej ceeieCeer nes³e. DeLee&le Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer®eer yesjerpe cnCepes
yeepeej ceeieCeer nes³e. Jemlet®ee r efkebÀcele, He³ee&³eer Jemlet Je HegjkeÀ Jemletb®eer efkebÀcele, ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[er -
efveJe[er, Jemlet®³ee yeeyeleerle GHe³eesefielesceOeerue Deblej ³ee meJe& IeìkeÀeb®ee yeepeej ceeieCeerJej HeefjCeece
neslees.munotes.in
23
yeepeej ceeieCeer yeepeej ceeieCeer H e$ekeÀe®³ee mene³³eeves Heg{erueÒeceeCes oMe&efJelee ³esF&ue.
lekeÌlee ¬eÀ. 1De.2
‘X’Jemlet®eer
efkebÀcele‘A’ûeenkeÀe®eer
ceeieCeer‘B’ûeenkeÀe®eer
ceeieCeeryeepeej ceeieCeer
A + B
50 1 2 3
40 2 4 6
30 3 6 9
20 4 8 12
10 5 10 15
Jejerue leke Ìl³eele ‘X’Jemletmeeþer®eer yeepeej ceeieCeer oMe&efJeueer Deens. efJeJes®ev ee®³ee
mees³eerkeÀefjlee ³esLes AJeBDeMee oesve ûeenkeÀeb®³ee ceeieCeer®ee efJe®eej kesÀuee Deens. Jejerue lekeÌl³eeJe©ve
mecepeles keÀer ,Jemlet®eer efkebÀcele keÀceer nesle i esu³eeveblej Jemlet®³ee ceeieCeerle Jee{ Ie[tve ³esles. Jemlet®eer
efkebÀcele 50 © . Demeleevee AûeenkeÀ XJemlet®ee 1 veie efJekeÀle Ieslees, lej Jemlet®eer efkebÀcele 10 ©.
Demeleevee AûeenkeÀ XJemlet®es 5 veie efJekeÀle Ieslees. cnCepes®e JemletceO³es efkebÀcele Ieìer®ee HeefjCeece
ûeenkeÀe®³ee ceeieCeerJej Peeu³ee®es efometve ³esles. BûeenkeÀe®ee efJe®eej kesÀu³eeme mecepeles keÀer, XJemlet®eer
efkebÀcele 50 ©. Demeleevee lees 2 veie Kejsoer keÀjlees lej Jemlet®eer efkebÀcele Ieìtve 10 ©. Peeueer
Demeleevee lees XJemlet®es 10 veie Kejsoer keÀjlees. ³esLes XJemletAJeBûeenkeÀebvee keÀoeef®ele efYeVe
GHe³eesefielee osCeejer Demeu³eekeÀejCeeves SkeÀe®e efkebÀceleeruee oesve ûeenkeÀebkeÀ[tve XJemlet®es efYeVe veie
Kejsoer kesÀu³ee®es Dee{Ules. AJeB³ee ûeenkeÀeb®³ee SkeÀef$ele ceeieCeerJe©ve DeeHeCeeme XJemlet®eer
yeepeej ceeieCeer ue#eele ³esles.
Jejerue efJeMues
24
Jejerue Deeke=Àlee rceO³es leerve JesieJesieUs ceeieCeer Je¬eÀ oMe&efJeues Deensle. ³eeHewkeÀer DDne‘A’
ûeenkeÀe®ee ceeieCeer Je¬eÀ Deens lej1 1D D ne‘B’ûeenkeÀe®ee ceeieCeer Je¬eÀ Deens. ‘A’ûeenkeÀ Je ‘B’
ûeenkeÀ ³eeb®³ee SkeÀef$ekeÀjCeeletve efve cee&Ce Peeuesuee2 2D D ne yeepeej ceeieCeer oMe&efJeCeeje Je¬eÀ Deens.
Jejerue Deeke=Àleerle oMe&efJeuesuee yeepeej ceeieCeer Je¬eÀ ne $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee Deens. Jemlet®eer efkebÀcele
DeeefCe Jemlet®eer ceeieCeer ³eele J³emle mebye bOe Demeu³ee®es2 2D D ³ee Je¬eÀeJe©ve efometve ³esles.
1De.3 HegjJeþe (SUPPLY)
SkeÀe efJeefMe<ì keÀeUele efJeefMe<ì efkebÀceleeruee Jemlet®es pes HeefjceeCe yeepeejele efJe¬eÀermeeþer
DeeCeues peeleele l³eeme Hegj Jeþe Demes cnCelee le. Òee. cesDe me& ³eeb®³ee celes, HegjJeþe cnCepes SkeÀe efJeefMe<ì
keÀeUele efvejefvejeUîee Meke̳e DeMee efkebÀceleervee efJe¬eÀerme keÀe{uesues Jemlet®es HeefjceeCe oMe&efJeCeeje lekeÌlee
nes³e. Òee. Deej. peer. efueHmes ³eeb®³ee celes, Jemlet®ee HegjJe þe cnCepes GlHeeokeÀ efJeefMe<ì Jemletb®es efkeÀleer
veie efJe¬eÀermeeþer DeeCeC³eeme meceLe& DeeefCe F®ígkeÀ Deens. ceeieCeerÒeceeCes HegjJeþîeeJejner efkebÀceleer®ee
ÒeYeeJe He[lees. cee$e Jemlet®eer efkebÀcele DeeefCe Jemlet®ee HegjJeþe ³eeble mejU DeLe Jee OeveelcekeÀ mebyebOe
Demeu³ee®es efometve ³esles. cnCepes®e Jemlet®³ee efkebÀceleerle Jee{ Ie[tve Deeu³eeme Jemlet®ee HegjJeþe kee{lees.
³eeTueì Jemlet®eer efkebÀcele Ieìu³eeme Jemlet®ee HegjJeþe Ieìlees.
1De.3.1 Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe (Individual S upply) :
SkeÀe efJeefMe<ì keÀeUele, efJeefMe<ì efkebÀceleeruee SKeeoe efJe¬esÀlee / GlHeeokeÀ Jemlet®es efkeÀleer veie
yeepeejele efJe¬eÀermeeþer DeeCeC³eeme meceLe& Deens l³eeme Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe Demes cnCeleele. Jew³eeqkeÌlekeÀ
HegjJeþe ne osKeer ue Jemlet®³ee efkebÀceleerle nesCeeN³ee yeouee®³ee meceÒeceeCeele yeouelees.
Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe Je¬eÀe®³ee mene³³eeves DeeHeCeeme Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe Heg{erueÒeceeCes oMe&efJelee
³esF&ue.
lekeÌlee ¬eÀ. 1De.3
Jemlet®eer efkebÀcele (©.) ‘X’Jemlet®ee HegjJeþe
1 5
2 10
3 15
4 20
Jejerue lekeÌl³eele Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe oMe&efJeuee Deens. efkebÀceleerleerue yeouee®ee Jew³eeqkeÌlekeÀ
HegjJeþîeeJej HeefjCeece neslees. Jemlet®eer efkebÀcele 1 ©. Demeleevee XJemlet®es 5 veie efJe¬eÀerme eþer DeeCeues
peeleele. cee$e XJemlet®eer efkebÀcele 4 ©. Òeefleveie Peeu³eeveblej ‘X’Jemlet®es 20 veie yeepeejele
efJe¬eÀermeeþer DeeCeues peeleele. ³ee®ee DeLe& Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþîeeJejner efkebÀceleerleerue yeouee®ee OeveelcekeÀ
HeefjCeece neslee s.munotes.in
25
Jejerue efJeMues
Jejerue Deeke=Àleerle ‘ox’ De#eeJej Jemlet®ee HegjJeþe lej ‘oy’ De#eeJej Jemlet®eer efkebÀcele
oMe&efJeueer Deens. Deeke =ÀleerceO³es oMe&efJeuesuee ‘SS’ne OeveelcekeÀ Gleeje®ee HegjJeþe Je¬eÀ Jemlet®eer efkebÀcele
Je HegjJeþe ³eeceOeerue mejU DeLeJee Oeve mebyebOe oMe&efJelees.
1De.3.2 yeepeej HegjJeþe (Market Supply) :
SkeÀe efJeefMe<ì keÀeUele, efJeefMe<ì efkebÀceleer uee yeepeejeleerue meJe& GlHeeokeÀ / efJe¬esÀles Jemlet®es
efkeÀleer veie yeepeejele efJe¬eÀermeeþer DeeCeleele l³eeuee yeepeej HegjJeþe Demes cnCeleele. yeepeejeleerue SketÀCe
HegjJeþe ne Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþîee®es SkeÀef$ekeÀjCe Demeles. Jemlet®³ee ef kebÀceleerleerue Jee{er®ee yeepeej
HegjJeþîeeJej OeveelcekeÀ HeefjCeece neslees.
yeepeej HegjJeþe He$ekeÀeÜejs DeeHeCeeme yeepeej HegjJeþe DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
lekeÌlee ¬eÀ. 1De.2
‘X’Jemlet®eer
efkebÀcele ( `)‘A’GlHeeokeÀe®ee
HegjJeþe‘B’GlHeeokeÀe®ee
HegjJeþeyeepeej HegjJeþe
A + B
1 0 5 5
2 5 10 15
3 10 15 25
4 15 20 35
5 20 25 45
Jejerue lekeÌl³eele yeepeejeleerue SketÀCe HegjJeþe oMe&efJeuee Deens. efJeJes®evee®³ee mees³eermeeþer AJe
BDemes oesve GlHeeokeÀe®ee HegjJeþe efJe ®eejele Iesleuee Deens. AJeBGlHeeokeÀeb®³ee SkebÀoefjle
HegjJeþîeeJe©ve Jejerue He$ekeÀele yeepeej HegjJeþe oMe&efJeuee Deens. ADeeefCeBns oesvnerner GlHeeokeÀ
Jemlet®³ee efkebÀceleer ceO³es Peeuesu³ee Jee{eruee mekeÀejelcekeÀ Òeeflemeeo osleevee efo metve ³esleele. cnCepes®e 1
©. efkebÀcele Demeleevee XJemlet®es AefJe¬esÀlee 0 veie efJe¬eÀerme DeeCelees lej l³ee®e JesUer BefJe¬esÀlee 5
veie efJe¬eÀermeeþer yeepeejele DeeCelees. cee$e XJemlet®eer efkebÀcele 1 © Je©ve 5 © SJe{er Jee{ueer Demelee
AefJe¬esÀlee 20 veie lej BefJe¬esÀlee 25 veie efJe¬eÀermeeþer yeepeejele DeeCelees. AJeBGlHeeokeÀe®³ee
SkeÀef$ele HegjJeþîeeJe©ve DeeHeCeeme yeepeej HegjJeþîee®eer keÀuHevee ³esles.munotes.in
26
Jejerue efJeMues
Jejerue Deeke=Àleerle ‘ox’De#eeJej Jemlet®ee HegjJeþe lej ‘oy’De#eeJej ‘X’Jemlet®eer efkebÀcele
oMe&efJeueer Deens. Deeke=ÀleerceO³es2 2S Sne yeepeej HegjJeþe Je¬eÀ Deens . ne OeveelcekeÀ Gleeje®ee HegjJeþe
Je¬eÀ Jemlet®eer efkebÀcele Je Jemlet®ee HegjJeþe ³eebceO³es OeveelcekeÀ mebyebOe oMe&efJelees.
1De.4 meceleesue efkebÀcele (EQUILIBRIUM PRICE)
yeepeejeleerue SketÀCe ceeieCeer DeeefCe SketÀCe HegjJeþe ³eeb®³ee Deeb leefjkeÀ mebyebOeecegUs yeepeejele
meceleesue efkebÀcele efveefM®ele nesle Demeles. yeepeejeleerue DemebK³e ûeenkeÀeb®³ee ceeieCeerletve efkebÀcele Jee{er®ee
leeCe efvecee&Ce neslees lej meJe& efJe¬esÀl³eeb®³ee HegjJeþîeeletve efkebÀcele keÀceer keÀjCeeje leeCe efvecee&Ce nesle
Demelees. Lees[ke̳eele yeepeejeleerue yeenîeMekeÌleerme nmle#esHe keÀjeJee ueeiele veener. DeMeer meceleesue
efkebÀcele ner kesÀJeU yeepeejeleerue SketÀCe ceeieCeer Je SketÀCe HegjJeþe ³eeb®³ee MekeÌleerÜejs®e efvecee&Ce nesles.
yeepeejele erueceeieCeer Je HegjJeþe ³eeb®³ee SkeÀef$ekeÀjCeeves þjCeej ermeceleesue efkebÀcele Heg{erue
lekeÌl³ee®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
lekeÌlee ¬eÀ. 1De.5
efkebÀcele ( `) Òeefleveie SketÀCe ceeieCeer SketÀCe HegjJeþe efkebÀceleerJejerue leeCe
5 20 150 (DeefleefjkeÌle HegjJeþe) efkebÀcele Ieì
4 40 100 (DeefleefjkeÌle HegjJeþe) efkebÀcele Ieì
3 60 60 meceleesue efkebÀcele
2 90 30 (DeefleefjkeÌle ceeieCeer) efkebÀcele Jee{
1 120 10 (DeefleefjkeÌle ceeieCeer) efkebÀcele Jee{munotes.in
27
Jejerue lekeÌl³eeJe©ve DeeHeCeeme Demes mecepeles keÀer JesieJesieUer efkebÀcele Demeleevee yeepeejeleerue
SketÀCe ceeieCeer efkebÀceleer®³ee J³emle ÒeceeCee leyeoueles lej SketÀCe HegjJeþe efkebÀceleer®³ee mece ÒeceeCeele
yeouele peelees. meg©Jeeleeruee Jemlet®eer efkebÀcele peemle Demeu³eeves ceeieCeer Del³eble keÀceer cnCepes kesÀJeU
20 veieeb®eer Demeles ³ee®e JesUer yeepeejele 150 veieeb®ee HegjJeþe nesle es. ³ee efmLeleerceO³es DeefleefjkeÌle
veieeb®ee HegjJeþe Peeu³eecegUs efkebÀceleerJej leeCe efvecee&Ce nesTve efkebÀcele Ieìles. ³eeTueì Jemlet®eer efkebÀcele
2 ©. Òeefleveie Demeleevee Jemlet®eer ceeieCeer 90 veieeb®eer Demeles lej ³ee efmLeleerle efkebÀ cele IeìercegUs
Jemletb®ee HegjJeþe kesÀJeU 30 veieeb®ee neslees. ³ee efþkeÀeCeer DeefleefjkeÌle ceeieCeercegUs efkebÀceleerJej leeCe
efvecee&Ce nesTve efkebÀcele Jee{les.
Jemlet®eer Òeefleveie efkebÀcele 3 ©. Demeleevee yeepeejeleerue SketÀCe ceeieCeer 60 veieeb®eer Deens.
l³ee®eJesUer yeepeejeleerue SketÀCe HegjJeþe ns osKeerue 60 veieeb®ee®e Deens. DeLee&le pesJne yeepeejeleerue
SketÀCe ceeieCeer Je yeepeejeleerue SketÀCe HegjJeþe ns SkeÀmeceeve nesleele lesJne yeepeejele meceleesue efkebÀcele
ÒemLeeefHele nesles. ³eeDeLee&ves Òeefleveie 3 © ner efkebÀcele He$ekeÀele oMe&efJeu³eeÒeceeCes yeepeejeleerue meceleesue
efkebÀcele Deens.
yeepeejele ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeb®³ee SkeÀef$ekeÀjCeeletve efveefM®ele Peeuesueer meceleesue efkebÀcele
Deeke=Àleer®³ ee mene³³eeves Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1De.5
Jejerue Deeke=Àleerle ' 'oxDe#eeJej veiemebK³ee lej ' 'oyDe#eeJej efkebÀcele oMe&efJeueer Deens.
' 'DD ne ceeieCeer®ee Je¬eÀ Demetve ' 'SSne HegjJeþe Je¬eÀ Deens. Deeke=ÀleerceO³es ‘E’efyebotle ceeieCeer®ee
Je¬eÀ DeeefCe HegjJeþîee®ee Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee ísoleele. HeefjCeeceer l³ee efþkeÀeCeer yeepeejeleerue meceleesue
efkebÀcele ef veefM®ele nesles. Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes meceleesueeJ³eJemLesceO³es 3 ©ner Òeefleveie efkebÀcele
ÒemLeeefHele nesles lej ³ee efkebÀceleeruee 60 veieeb®eer ceeieCeer Je HegjJeþe Demelees.
1De.5 ceeieCeer -HegjJeþe Je¬eÀeleerue yeoue DeeefCe me celeesue (SHIFTS IN THE
DEMAND AND SUPPLY CURVES AND EQUILIBRIUM)
meeOeejCele: yeepeejeleerue SketÀCe ceeieCeer Je SketÀCe HegjJeþe ³eeb®³ee SkeÀef$ekeÀjCeeletve meceleesue
efkebÀcele efveefM®ele nesles. Hejblet ceeieCeerle DeeefCe HegjJeþîeeleerue yeoue ecegUs meceleesue efkebÀcelemunotes.in
28
Demeceleesuee®eer nesT MekeÀles. ceeieCeer Je HegjJeþîeele Peeuesu³ee yeoueecegUs meceleesue efkebÀceleerle HeefjJele&ve
nesTve ceeieCeer Je¬eÀ Je HegjJeþe Je¬eÀ osKeerue GpeJeerkeÀ[s efkebÀJee [eJeerkeÀ[s mLeueebleefjle neslee le.
ceeieCeerleerue Je HegjJeþîeeleerue yeoueecegUs efkebÀcele meceleesue keÀmee yeouelees Je ceeieCeer lemes®e
HegjJeþîee®ee Je¬eÀ keÀmee GpeJeerkeÀ[s efkebÀJee [eJeerkeÀ[s mLeueebleefjle nesleele ³ee®es efJeJes®eve Heg{erueÒeceeCes
oslee ³esF&ue.
De)ceeieCeerleerue yeoue (Change in Demand) :
SKeeÐee Jemlet®³ee ceeieCeerleerue yeoue DeveskeÀ mJe©Hee®³ee yeoueecegUs Ie[tve ³esle Demelees.
yeN³ee®e JesUe Flej Jemletb®³ee efkebÀceleerleerue yeoue, ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[er -efveJe[erceO³es Peeuesuee yeoue,
ûeenkeÀeb®³ee F®íe -DeekeÀeb#ee ³eeceO³es Peeuesuee yeoue F. cegUs ûeenkeÀeb®³ee ceeieCeerle Jee{ efkebÀJee Ieì
nesT MekeÀles. HeefjCeecele: ceeieCeer®ee Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s efkebÀJee [eJeerkeÀ[s mLeueebleefjle nesJetve efkebÀcele
meceleesue yeouelees.
ne ceeieCeer Je¬eÀeleerue yeoue oesve ÒekeÀejs Henelee ³eslees.
1)ceeieCeerle Jee{ (Increase in Demand) :
pesJne HegjJeþe efmLej jentve ceeieCeerle Jee{ Ie[tve ³esles DeMee JesUer efkebÀceleerle Jee{ Ie[tve
³esJetve ceeieCeer Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mLeueeble efjle neslees. DeMee JesUer cegU ceeieCeer Je¬eÀeuee meceeblej ogmeje
ceeieCeer Je¬eÀ GpeJ³ee yeepetuee keÀe{eJee ueeielees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1De.6
Jejerue Deeke=Àleerle ' 'oxDe#eeJej veiemebK³ee lej ' 'oyDe#eeJej efkebÀcele oMe&efJeueer Deens. E
efyebotceO³es cegU meceleesue ÒemLeeefHele Peeuee Demetve ³ee meceleesueeJemLesle OPner efkebÀcele efveefM®ele nesles.
mecepee yeepeejeleerue HegjJeþe efmLej jeefnuee DeeefCe kesÀJeU ceeieCeerceO³es Jee{ Peeueer, lej DeMee JesUer
ceeieCeer Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mLeueebleefjle neslees Je veJeerve meceleesue1Eefyebotle ÒemLeeefHele neslees. keÀejCe
1Eefyebotle cetU HegjJeþe Je¬eÀ1DD ³ee veJeerve ceeieCeer Je¬eÀeme ísolees. veJeerve meceleesueeJemLesle
yeepeejele1PPSsJe{er Jee{uesueer efkebÀcele efveefM®ele nesles lej1QQnîee veieeb®eer ceeieCeer Jee{les.munotes.in
29
2)ceeieCeerle Ieì(Decrease in Demand) :
HegjJeþe efmLej jentve ceeieCeerle Ieì Peeu³eeme efkebÀcele meceleesue yeouetve ceeieCeer Je¬eÀ
[eJeerkeÀ[s mLeueebleefjle neslees. ceeieCeerle Ieì Peeu³eeme efkebÀcele Ieìtve veJeerve meceleesueerle efkebÀcele
ÒemLeeefHele nesles.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1De.7
Jemlet®ee HegjJeþe efmLej jentve pej Jemlet®eer ceeieCeer Ieìueer lej DeefleefjkeÌle HegjJeþe efvecee&Ce
nesTve efkebÀceleerJej leeCe efvecee&Ce neslees Je efkebÀcele Ieìles. DeMee JesUer Ieìuesueer ceeieCeer oMe&efJeCeeje
ceeieCeer Je¬eÀ [eJeerke À[s mLeueeblejerle neslees. Deeke=ÀleerceO³es1 1D D ne veJeerve ceeieCeer Je¬eÀ cegU HegjJeþe
Je¬eÀeme1Eefyebotle ísole Demeu³eeves efkebÀcele efveefM®eleeryeeyele®³ee veefJeve meceleesue ÒemLeeefHele neslees .
meceleesueeJemLesle1OPner efkebÀcele efveefM®ele nesles.
ye)HegjJeþîee leerue yeoue (Change in Supply ):
mecepee pej Jemletb®ee HegjJeþe yeoueuee DeeefCe ceeieCeer efmLej jeefnueer lejermeg×e meceleesue
efkebÀceleerle yeoue Ie [tve ³eslees. GlHeeovee®³ee efkebÀceleer, l³ee®eer GHeueyOelee, GlHeeove leb$eeleerue yeoue,
veJeerve MeesOe, MeemeefkeÀ³e OeesjCes F. ceO³es Peeuesu³ee yeoueecegUs Jemlet®³ee HegjJeþîeele yeoue nesT
MekeÀlees.
ceeieCeer efmLej jentve HegjJeþîeele Peeues u³ee yeoueecegUs efkebÀceleerle keÀmee yeoue neslees lemes®e
HegjJeþe Je¬eÀele keÀmee yeoue neslees. ³ee®es efJeJes®eve oesve ÒekeÀejs keÀjlee ³esles.
1)HegjJeþîeele Jee{(Increase in Supply ):
ceeieCeer efmLej jentve HegjJeþe Jee{u³eeme DeefleefjkeÌle HegjJeþe efvecee&Ce Peeu³eecegUs efkebÀceleerle
Ieì nesles. lemes®e HegjJeþe Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mLeueebleefjle neslees.munotes.in
30
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1De.8
Jejerue Deeke=Àleerle Jemlet®eer ceeieCeer efmLej Demeleevee Jemleg®³ee HegjJeþîeele Jee{ Peeueer Demelee
efkebÀcele efveefM®eleeryeeyele®ee veJeerve meceleesue1Eefyebotle ÒemLeeefHele neslees. keÀejCe1Eefyebotle cegU
ceeieCeer®ee Je¬eÀ1 1S S veJeerve GpeJeerkeÀ[s mLeueeblejerle Peeue su³ee HegjJeþe Je¬eÀeme ísolees. HeefjCeecele:
efkebÀceleerle Ieì nesJetve1OPner veJeerve efkebÀcele ÒemLeeefHele nesles. ³ee Ieìuesu³ee efkebÀceleercegUs OQSJe{s
veie efJekeÀues peeleele.
2)HegjJeþîee leIeì(Decrease in Suppl y):
Jemlet®³ee ceeieCeerle yeoue ve neslee HegjJeþe Ieìuee lej HegjJeþîee®³ee IeìercegUs efkebÀceleerle Jee{
nesles. DeMee efmLeleerle HegjJeþîeeceO³es Peeuesueer Ieì oMe&efJeCeeje HegjJeþe Je¬eÀ [eJeerkeÀ[s mLeueeblejerle
neslees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1De.9
Jejerue Deeke=Àleerle ' 'oxDe#eeJej veiemebK³ee oMe&efJeueer Demetve ' 'oyDe#eeJej Jemlet®eer
efkebÀcele oMe&efJeueer Deens. cegU ceeieCeerle yeoue ve neslee pesJne Jemlet®ee HegjJeþe Ieìlees lesJne cegU HegjJeþe
Je¬eÀ [eJeerkeÀ[s mLeueeblejerle neslees.1 1S S ne mLeueeblejerle Peeuesuee HegjJeþe Je¬eÀ DeekeÀ=leerceO³es
oMe&efJeuee Deens. cegU meceleesue ‘E’efyebotceO³es Peeuee Demetve HegjJeþîeele Peeuesu³ee IeìercegUs
mLeueebleefjl e Peeuesu³ee HegjJeþe Je¬eÀe®es veJeerve meblegueve1Eefyebotle Peeues Deens. ³ee veJeerve efkebÀcele
meceleesueele Jemlet®eer efkebÀcele Jej®³ee mlejeJej cnCepes1OPSJe{er efveefM®ele neles.munotes.in
31
1De.6 meeje bMe
Jejerue meJe& efJeMues
ceeieCeer veJns, lej ceeieCeer Het Ce& nesC³eemeeþer SKeeoer Jemlet efJekeÀle IesC³ee®eer F®íe DemeeJeer ueeieles lemes®e
F®íeMekeÌleeruee ¬eÀ³eMekeÌleer®es HeeþyeU DemeeJes ueeieles DeeefCe efJeMes
yesjerpe cnCepes yeepeej ceeieCeer nes³e lej Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþîee®eer yesjerpe cnCepes SketÀCe yeepeeje®ee
HegjJeþe nes³e. yeepeejeleerue SketÀCe ceeieCeer Je SketÀCe HegjJeþe ³eeb ®³ee SkeÀef$ekeÀjCeeletve meceleesue efkebÀcele
efveOee&efjle nesles. cee$e Demes Demeues lejer yeepeejeleerue meceleesue efkebÀcele Demeceleesueele peeJetve yeN³ee®e
JesUe ceeieCeer Je¬eÀ Je HegjJeþe Je¬eÀ ³eele efJe®eueve efvecee&Ce nesles.
1De.7MeyokeÀes
SKeeÐee ûeenkeÀekeÀ[tve nesles.
Market Demand -yeepeej ceeieCeer : Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer®eer yesjerpe cnCepes yeepeej ceeieCeer
Demeles.
Individual Supply -Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe : SkeÀe GlHeeokeÀekeÀ[tve efJeefMe<þ JesUer, efJeefMe<þ
efkebÀceleeruee yeepeejele nesCeeje Jemlet®ee HegjJeþe cnCepes Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþe
Market Supply -yeepeej HegjJeþe : Jew³eeqkeÌlekeÀ HegjJeþîee®es Ske Àef$ekeÀjCe cnCepes yeepeej
HegjJeþe nes³e.
Decision Making -efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee
1De.8mJeeO³ee³e / ÒeMve
1.Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer DeeefCe yeepeej ceeieCeer ³eeJej ®e®ee& keÀje.
2.yeepeej ceeieCeer He$ekeÀe®es mHe<ìerkeÀjCe Ðee.
3.Jew³eeqkeÌlekeÀ Hegj Jeþe DeeefCe yeepeej HegjJeþe ³eeb®es efJeMues
5.efkebÀcele meceleesue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀje.
6.ceeieCeer Je¬eÀeleerue yeoue DeeefCe meceleesue
7.HegjJeþe Je¬eÀeleerue yeoue DeeefCe meceleesue
munotes.in
32
IeìkeÀ -2
IeìkeÀ-2
ceeieCeer efJeMues
2.0 GÎsMe
2.1 ÒemleeJevee
2.2 ceeieCeer HeÀueve
2.3 efJeefJeOe yeepeejeleerue ceeieCeer Je¬eÀe®es mJe©He
2.4 ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®ee DeLe&
2.5 ceeieCeer®³ee ueJeef®e keÀles®es cenÊJe
2.6 ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®es ÒekeÀej
2.6.1 ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee
2.6.2 ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee
2.6.3 ceeieCeer®eer ísokeÀ / Dev³eesv³e ueJeef®ekeÀlee
2.6.4 ceeieCeer®eer ÒeJele&ve / Je=ef× ueJeef®ek eÀlee
2.7 ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀlee ceeHevee®³ee He×leer
2.8 ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee DeeefCe ÒeeHleer mebkeÀuHevee ³eebleerue DeeblejmebyebOe
2.9 meejebMe
2.10J³e<ìer DeO³e³eve
2.11MeyokeÀes
2.0 GÎsMe (OBJECTIVES)
ceeieCeer®³ee HeÀuevee®ee DeY³eeme keÀjCes
efJeefJeOe yeepeejeleerue ceeieCeer Je¬eÀe®es mJe©He ue#eele IesCes
ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®ee DeLe& mecepetve IesJetve ÒekeÀeje®ee DeY³eeme keÀjCes
ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀlee ceeHevee®³ee He×leeR®ee DeY³ee me keÀjCes
ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee DeeefCe ÒeeHleer mebkeÀuHevee ³eeleerue menmebyebOe mecepetve IesCesmunotes.in
33
2.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
DeLe&Meem$eer³e efJeJes®eveeceO³es ceeieCeer ne Meyo KetHe J³eeHekeÀ DeLee&ves JeeHejuee peelees.
J³eJenejele De eHeCe ceeieCeer cnCepes SKeeoer Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®eer F®íe Demee DeLe& ueeJelees. HeCe
DeLe&Meem$eer³e ¢ef<ìkeÀesveeletve ceeieCeer cnCepes SKeeoer Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®eer kesÀJeU F®íe veJns lej
ceeieCeer HetCe& nesC³eemeeþer Heg{erue yeeyeeR®eer Hetle&lee nesCes iejpes®es Demeles.
1)SKeeoer Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®eer F®íe
2)¬eÀ³e MekeÌleer®es HeeþyeU
3)Hewmee Ke®e& keÀjC³ee®eer le³eejer
Lees[ke̳ee SKeeÐee efJeefMe<ì keÀeUele, efJeefMe<ì Jemleg®eer, efJeefMe<ì efkebÀceleerme Kejsoer kesÀ uesueer
cee$ee cnCepes l³ee Jemlet®eer l³ee efkebÀceleerme Demeuesueer ceeieCeer nes³e.
Òemlegle ÒekeÀjCeele DeeHeCe ceeieCeer, ceeieCeer HeÀueve, ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee lemes®e efJeefJeOe
yeepeejeleerue ceeieCeer Je¬eÀe®es mJe©He ³eebmeejK³ee cen ÊJeHetCe& IeìkeÀebJej ®e®ee& keÀjCeej Deenesle.
2.2 ceeieCeer HeÀueve (DEMAND FUNCTION)
[e@. ceeMe&ue ³eebveer GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jeleg&CetkeÀer®es efJeJes®eve keÀjleevee GHe³eesefielesJej DeeOeeefjle
ceeieCeer®eer ®e®ee& kesÀueer Deens. meeOeejCele: e fkebÀcele ne ceeieCeerJej HeefjCeece keÀjCeeje meJee&le cenÊJee®ee
IeìkeÀ ceeveuee peelees. Demes Demeues lejer efkebÀceleeryejesyej®e He³ee&³eer Je HegjkeÀ Jemletb®³ee efkebÀceleer,
ûeenkeÀeb®es GlHeVe, ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[er -efveJe[er, mejkeÀejer OeesjCe F. IeìkeÀebleerue yeouee®eener
ceeieCeerJej HeefjCeece neslees.
Lees[ke̳eele p³ee IeìkeÀebJej ceeieCeer DeJeuebyetve Demeles l³eebvee ceeieCeer®es efveOee&jkeÀ IeìkeÀ Demes
cnCeleele. lej ceeieCeer ³ee meJe& IeìkeÀeb®es HeÀueve Deens Demeener ³ee®ee D eLe& neslees.
Demes Demeues lejer efkebÀcele ne®e IeìkeÀ yeN³ee®e JesUe cenÊJee®ee þjlees. ceeieCeer ns efkebÀceleer®es
HeÀueve Deens. cnCepes®e Flej IeìkeÀ efmLej Demeleevee efkebÀceleerleerue yeouee®ee Jemlet®³ee ceeieCeerJej
HeefjCeece neslees.
D f P
³esLes,
DceeieCeer
fHeÀueveelcekeÀ mebyebOe
PefkebÀcele efkebÀJee
, , , , , , , , ,x x rD f P P Y T P A E F W C Omunotes.in
34
³esLes,
xDJemletmeeþer®eer ceeieCeer
fHeÀueveelcekeÀ mebyebOe
xPJemlet®eer efkebÀcele
rPmebyebOeerle Jemlet®eer (He³ee&³eer / HegjkeÀ) efkebÀcele
YGlHeVe
T®eJe, DeeJe[ -efveJe[
PueeskeÀmebK³ee
Apeeefnjele
EDeHes#ee
FHe@ÀMeve
WJeeleeJejCe / HeefjefmLeleer
CefjleerefjJeepe
OFlej IeìkeÀ
Jejerue efJeMues
2.3 efJeefJeOe yeepeejeleerue ceeieCeer Je¬eÀe®es mJe©He (NATURE OF
DEMAND CURVE UNDER DIFFERENT MARKET)
DeLe&J³eJemLesle DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee yeepeej³eb$eCee DeefmlelJeele Demeleele. pemes HetCe& mHeOee&,
cekeÌlesoejer mHeOee&, cekeÌlesoejer³egkeÌle mH eOee&, DeuHeeefOekeÀej Fl³eeoer. ³ee Òel³eskeÀ yeepeej³eb$eCesle ceeieCeer
Je¬eÀe®es mJe©He JesieUs Demeu³ee®es efometve ³esles. keÀejCe Òel³eskeÀ yeepeej ³eb$eCes®eer DeeHeueer mJele:®eer
JesieUer JewefMe<ìîes Demeleele. efMeJee³e SketÀCe ÒeeHleer, mejeme jer ÒeeHleer DeeefCe efmeceeble ÒeeHleer ³ee
meboYee&leerue efmLeleerner yejer®e JesieUer Demeles. keÀener yeepeej³eb$eCesle efJe¬esÀlee ne efkebÀcele keÀlee& Demelees
lej keÀenerle lees efkebÀcele efmJekeÀejCeeje Demelees lemes®e HetCe& mHeOexmeejK³ee yee peej³eb$eCesle efkebÀcele
yeepeejeleerue SketÀCe ceeieCeer Je SketÀCe HegjJeþe ³eeb®³ee SkeÀef$ekeÀjCeeletve efveefM®ele nesles.
Lees[ke̳eele yeepeej ÒekeÀeje®³ee mJe©HeeJe©ve lemes®e SketÀCe ÒeeHleer, mejemejer ÒeeHleer Je
meerceeble ÒeeHleer®³ee efmL eleerJe©ve DeeHeCeeme yeepeejeleerue ceeieCeer Je¬eÀe®³ee efmLeefle®es DeekeÀueve nesC³eeme
ceole nesles. efJeefJeOe yeepeej ÒekeÀejeleerue ceeieCeer Je¬eÀe®es mJe©He DeeHeCeeme Heg{erue ÒeceeCes
meefJemlejefjl³ee mecepetve Ieslee ³esF&ue.
De)HetCe& mHe Oexleerue ceeieCeer Je¬eÀ (Demand Curve under Perfect
Competition ):
meeOeejCele: p³ee yeepeejele DemebK³e ûeenkeÀ Je DemebK³e efJe¬esÀles Demeleele, yeepeejele
SkeÀefpevemeer Jemletb®es GlHeeove nesles lemes®e yeepeejeleerue ûeenkeÀ Je efJe¬esÀles ³eebve e yeepeejHesþs®es HetCe& %eeve
Demeles l³ee mHeOee&lcekeÀ yeepeejeme HetCe& mHeOee& Demes cnìues peeles. yeepeejele ûeenkeÀ Je efJe¬esÀles ³eeb®eer
mebK³ee DemebK³e Demeu³eeves keÀesCeleener Jew³eeqkeÌlekeÀ ûeenkeÀ lemes®e efJe¬esÀlee yeepeejeleerue Jemlet ®³eemunotes.in
35
efkebÀceleerJej DeLeJee GlHeeoveeJej ÒeYeeJe Hee[t MekeÀle veenerle. HetCe& mHeOexleerue GlHeeove Hes{er®³ee
GlHeeoveemeeþer®ee ceeieCeer Je¬eÀ ne ‘X’De#eeme meceeblej Demelees. cnCepes®e Demee ceeieCeer Je¬eÀ efkebÀcele
Je ceeieCeer ³eeble J³emle me byebOe oMe&efJele veener. HetCe& mHeOexle ceeieCeerle Peeuesu³ee yeouee®ee Jemleg®³ee
efkebÀceleerJej keÀesCeleener ÒeYeeJe He[le veener. HeefjCeecele: HetCe& mHeOexle mejemejer ÒeeHleer keÀe³ece jenles.
mejemejer ÒeeHleer keÀe³ece jenle Demeu³eecegUs meer ceeble ÒeeHleerlener yeoue nesle veener. l³eecegUs HetCe& mHeOexle
mejemejer ÒeeHleer † meerceeble ÒeeHleer AR MR DeMeer efmLeleer Demeles. mejemejer ÒeeHleer Je meerceeble
ÒeeHleer DeeHeCeeme SkeÀe®e js
efkebÀcele yeouele vemeu³eeves SketÀCe ÒeeHleerle nesCeejer Jee{meg×e mejemejer ÒeeH leerSJe{er®e Demeles.
HetCe& mHeOexleerue ceeieCeer Je¬eÀ mecepetve IesC³eemeeþer DeeHeCeeme HetCe& mHeOexleerue mejemejer ÒeeHleer,
meerceeble ÒeeHleer Je SketÀCe ÒeeHleer ³eebleerue mebyebOe mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
lekeÌlee ¬eÀ. 2.1
veiemebK³ee Qmejemejer ÒeeHleer / efkebÀcele AR/P SketÀCe ÒeeHleer TR meerceeble ÒeeHleer
1 20 20 --
2 20 40 20
3 20 60 20
4 20 80 20
5 20 100 20
6 20 120 20
Jejerue lekeÌl³eeJe©ve mecepeles keÀer, HetCe& mHeOexle mejemejer ÒeeHleer Je meerceeble ÒeeHleer ner
SkeÀmeejKeer Demeles. p³ee ÒeceeCes mejemejer ÒeeHleerle Jee{ nesle peeles l³ee ÒeceeCeele SketÀCe ÒeeHleer Jee{le
peeleevee efometve ³esles.
Jejerue lekeÌl³ee®³ee mene³³eeves DeeHeCeeme HetCe& mHeOexleerue ceeieCeer Je¬eÀ Heg{erue Deeke=Àl eer®³ee
mene³³eeves oMe&efJelee ³esF&ue.
Deeke=Àleer 2.1munotes.in
36
Jejerue Deeke=Àleerle ' 'oxDe#eeJej Jemlet®es veie lej ' 'oyDe#eeJej mejemejer ÒeeHleer, SketÀCe
ÒeeHleer Je meerceeble ÒeeHleer oMe&efJeueer Deens. TRne SketÀCe ÒeeHleer®ee Je¬eÀ Demetve SketÀCe ÒeeHleerle nesCeejer
Jee{ ner l³eeÜejs oMe&efJeueer Deens. mejemejer ÒeeHleer Je meerceeble ÒeeHleer HetCe& mHeOexceO³es meceeve Demeu³eeves
AR=MR ³ee Je¬eÀeJej ner efmLeleer oMe&efJ eueer Deens. ³ee®e Je¬eÀeme HetCe& mHeOexleerue GlHeeove Hes{er®ee
ceeieCeer®ee Je¬eÀ Demes cnCeleele. ne ceeieCeer Je¬eÀ efkebÀcele Je GlHeeove ³ee yeeyele®eer ceeefnleer oMe&efJelees.
HetCe& mHeOexceO³es GlHeeoveHes{er Je GÐeesiemecegn ³eeb®es ceeieCe er Je¬eÀ efYeVe mJe©Hee®es Demeleele.
DeveskeÀ GÐeesiemebmLeeb®ee efceUtve GÐeesiemecetn efvecee&Ce nesle Demelees. GÐeesiemecetneleerue meJe& Hes{îeeb®³ee
ceeieCeer®eer yesjerpe kesÀu³eeme DeeHeCeeme GÐeesiemecegne®ee ceeieCeer Je¬eÀ efceUlees. GÐeesie me cegne®ee ceeieCeer
Je¬eÀ ne Je©ve Keeueer ³esCeeje $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee Demelees. cee$e GÐeesiemebmLes®ee ceeieCeer Je¬eÀ ne
OXDe#eeme meceeblej Demelees.
HetCe& mHeOexleerue GÐeesiemecegne®ee Je Hes{er®ee ceeieCeer Je¬eÀ Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene ³³eeves
oMe&efJelee ³esF&ue.
Deeke=Àleer 2.2
Jejerue Deeke=ÀleerceOeerue ‘A’Yeeieele HetCe& mHeOexleerue GÐeesiemecegne®ee ceeieCeerJe¬eÀ oMe&efJeuee
Deens. lej Deeke=ÀleerceOeerue ‘B’Yeeieele GÐeesie mebmLes®ee ceeieCeer Je¬eÀ oMe&efJeuee Deens. ‘A’
Deeke=ÀleerceO³es oMe&efJeuesuee ‘DD’ ne $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee ceeieCeerJe¬eÀ HetCe& mHeOexleerue GÐeesiemecegne®ee
ceeieCeer Je¬eÀ Deens. lej ‘B’Deeke=ÀleerceO³es oMe&efJeuesuee ‘OX’ De#eeme meceeblej Demeuesuee
AR=MR=D ne HetCe& mHeOexleerue GÐeesi e Hes{er®ee ceeieCeer Je¬eÀ Deens.
ye)cekeÌlesoejer mHeOexleerue ceeieCeer Je¬eÀ (Demand Curve under Monopoly ):
yeepeejele He³ee&³eer Jemletb®ee DeeYeeJe Demeuesueer DeJemLee cnCepes cekeÌlesoejer nes³e efkebÀJee HetCe&
mHeOex®³ee efJe©× ìeskeÀeuee De meCeeje yeepeeje®ee ÒekeÀej cnCepes cekeÌlesoejer yeepeej nes³e. cekeÌlesoejer
yeepeejele SkeÀ®e efJe¬esÀlee Je DemebK³e ûeenkeÀ Demeleele. cekeÌlesoejerleerue yeepeej ³eb$eCesle efJe¬esÀl³ee®eer
SkeÀeefOekeÀejMeener ÒemLeeefHele Peeuesueer Demeles. yeepee j cekeÌlesoeje®³ee Jemleguee Flej keÀesCeleener He³ee&³e
GHeueyOe vemeu³eeves lees mJele:®³ee F®ísvegmeej Jemlet®eer efkebÀcele þjJele Demelees. cekeÌlesoeje®es mebHetCe&
yeepeejeJej efve³eb$eCe Demeles. yeepeejele Flej mHeOe&keÀ DeefmlelJeele vemeu³ee keÀ ejCeeves cekeÌlesoejerle
GÐeesieHes{er Je GÐeesie mecegn Demee YesoYeeJe keÀjlee ³esle veener. keÀejCe oesvnerner SkeÀ®e Demeleele. HetCe&
mHeOexceO³es efJe¬esÀlee efveOee&efjle efkebÀceleerme peemleerle peemle veieeb®eer efJe¬eÀer keÀjlees. Hejblet cekeÌl esoejermunotes.in
37
mHeOexle les Meke̳e vemeles. cekeÌlesoejerle efJe¬esÀlee DeeHeu³ee Jemlet®eer efkebÀcele keÀceer þsJetve peemleer efJe¬eÀer
keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. cnCetve®e cekeÌlesoejerleerue ceeieCeer Je¬eÀ / mejemejer ÒeeHleer Je¬eÀ ne [eJeerkeÀ[tve
GpeJeerkeÀ[s Je©ve Keeueer peeCeeje $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee Demelees.
cekeÌlesoejer mHeOexleerue ceeieCeer Je¬eÀ mecepetve IesC³eemeeþer DeeHeCe ÒeLece cekeÌlesoejerleerue
mejemejer ÒeeHleer, SketÀCe ÒeeHleer Je meerceeble ÒeeHleer ³eebleerue HejmHej mebyeb Oe mecepetve IesJet.
lekeÌlee ¬eÀ. 2.2
veiemebK³ee
Qmejemejer ÒeeHleer / efkebÀcele
AR / PriceSketÀCe ÒeeHleer
TRmeerceeble ÒeeHleer
MR
1 15 15 15
2 14 28 13
3 13 39 11
4 12 48 9
5 11 53 7
6 10 58 5
Jejerue lekeÌl³eeJe©ve mecepeles keÀe r, pemepemeer mejemejer ÒeeHleerle Jee{ nesle peeles lemelemeer
SketÀCe ÒeeHleer Jee{le peeles. cee$e meerceeble ÒeeHleer cee$e Ieìle peeles.
Jejerue lekeÌl³ee®³ee mene³³eeves DeeHeCeeme cekeÌlesoejerleerue ceeieCeer Je¬eÀ Heg{erueÒeceeCes keÀe{lee
³esF&ue.
Deeke=Àleer 2.3
Jejerue Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes cekeÌlesoejerleerue ceeieCeer Je¬eÀ ne [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s
Je©ve Keeueer ³esCeeje $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee Demelees. D/AR ne cekeÌlesoejer mHeOexleerue ceeieCeer Je¬eÀ /
mejemejer Òee Hleer®ee Je¬eÀ Deens. mejemejer ÒeeHleer Je¬eÀ DeeefCe meerceeble ÒeeHleer®ee Je¬eÀ pesLes ‘Y’De#eeJej
meg© nesleele lesLes les SkeÀmeejKes Demeleele keÀejCe l³ee efyebotle ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee Deveble Demeles.munotes.in
38
AR/D JeMRns oesvnerner Je¬eÀ Je©ve Keeueer ³esleele. cekeÌlesoejer mHeOexleerue meerceeble ÒeeHleerle nesCeejer
Ieì ner mejemejer ÒeeHleerHes#ee DeefOekeÀ JesieJeeve Demeles. cekeÌlesoejer mHeOexleerue ceeieCeer Je¬eÀe®³ee yeeyeleerle
Heg{erue oesve yeeyeer ue#eele IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens le.
1)cekeÌlesoejer mHeOexleerue ceeieCeer Je¬eÀ / mejemejer ÒeeHleer®ee Je¬eÀ ‘ox’De#eeme keÀOeer®e mHeMe& keÀjerle
veener.
2)cekeÌlesoejerle pej mejemejer ÒeeHleer®ee Je¬eÀ Je meerceeble ÒeeHleer®ee Je¬eÀ ns mejU js
DeblejeJej Demelees.
keÀ)cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& DeeefCe ceeieCeer Je¬eÀ (Monopolistic Competition
and Demand Curve ):
DemebK³e efJe¬esÀl³eebceOeerue meceeve JeeHeje®³ee cee$e efYeVe JewefMe<ìîes DemeCeeN³ee Jemlegb®³ee
efJe¬eÀeryeeyele®eer mHeOee& cnCepes cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& nes³e. efvekeÀì®ee He³ee&³e DemeCeeN³ee efYeVe Jemletb®es
GlHeeove keÀjCee®ee Òel³eskeÀ efJe¬esÀlee ³ee yeepeejele Òe³ elve keÀjlees. lemes®e efJe¬eÀerceO³es Jee{ Ie[Jetve
DeeCeC³eemeeþer efJe¬eÀerKe®ee&®ee DeLeJee peeefnjele Ke®ee&®ee ³ee mHeOexceO³es DeJeuebye kesÀuee peelees.
®eWyejefueve®eer cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& DeeefCe Þeerceleer peesve je@efyevmeve®eer DeHet Ce& mHeOee& ³eele ceesþîee
ÒeceeCeeJej meec³e Demeu³eeves DeLe&Meem$eele yeN³ee®e JesUe ³ee oesvnerner mHeOee& SkeÀe®e DeLee&ves efJe®eejele
Iesleu³ee peeleele.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexle oesve efYeVe mJe©Hee®es ceeieCeer Je¬eÀ Demeleele.
1)keÀeuHeefvekeÀ ceeieCeer Je¬eÀ
2)yeepeej ceeieCeer Je¬eÀ
Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeeHeCeeme cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexleerue oesve ceeieCeer Je¬eÀ
oMe&efJelee ³esleerue.
Deeke=Àleer 2.4
Jejerue Deeke=Àleerle ' 'oxDe#eeJej ceeieCeer lej ' 'oyDe#eeJej Jemleg®eer efkebÀcele oMe&efJeueer
Deens. ' 'DD necekeÌlesoejer³etkeÌle mHeOexleerue keÀeuHeefvekeÀ ceeieCeer Je¬eÀ Deens lej1 1' 'D D ne yeepeej
ceeieCeer Je¬eÀ Deens. keÀeuHeefvekeÀ ceeieCeerJe¬eÀ ne DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ Deens lej yeepeej ceeieCeer Je¬eÀ keÀceermunotes.in
39
ueJeef®ekeÀ Deens. cekeÌlesoejer³etkeÌle mHeOexle yeN³ee®e JesUe Hes{er DeMeer keÀuHevee keÀjles keÀer DeLeJee ûeefnle
Oejles keÀer, DeeHeCe kesÀ uesu³ee efkebÀcele yeoueeme ÒeeflemHeOeea Hes{er Òeeflemeeo osCeej veener Je He³ee&³eeves efkebÀcele
keÀceer keÀ©ve DeeHeCeeme ceeieCeer Jee{efJelee ³esF&ue. cnCetve DeMee efmLeleerceO³es cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexle
' 'DD ne peemle ueJeef®ekeÀ keÀeuHeefvekeÀ ceeieCeer Je¬eÀ DeefmlelJeele ³eslees. cee$e yeepeej ceeieCeer Je¬eÀ ne
keÀceer ueJeef®ekeÀ Demelees keÀejCe SkeÀe Hes{erves efkebÀceleerle yeoue kesÀu³eeme Flej Hes{îee l³ee®es DevegkeÀjCe
keÀjleele DeLee&le SkeÀe Hes{erves efk ebÀcele keÀceer kesÀu³eeme Flej Hes{îeemeg×e efkebÀcele keÀceer keÀjleele. l³eecegUs
efJe¬eÀer Jee{efJelee ³esle veener.
[)DeuHeeefOekeÀej DeeefCe efJekegbÀef®ele ceeieCeer Je¬eÀ (Oligopoly and Kinky
Demand Curve ):
DeuHeeefOekeÀej yeepeejHesþsle DeuHe mebK³eebkeÀ efJe¬esÀles SkeÀefpevemeer Jemlet efkebÀJee efYeVe SkeÀefpevemeer
Jemlet GlHeeefole keÀefjle Demeleele. HejmHejJeuebyeve ns DeuHeeefOekeÀeje®es Del³eble cenÊJee®es JewefMe<ìîe
ceeveues peeles. HetCe& mHeOexleerue ceeieCeer Je¬eÀ ne OXDe#eeme m eceeblej Demelees lej cekeÌlesoejer mHeOexleerue
ceeieCeer Je¬eÀ ne $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee Demelees lemes®e cekeÌlesoejer³etkeÌle mHeOexle keÀeuHeefvekeÀ Je yeepeej
ceeieCeer Je¬eÀ DeefmlelJeele Demelees. cee$e DeuHeeefOekeÀej ner DeMeer yeepeejHesþ Deens keÀer lesLeerue Òel³eskeÀ
efJe¬esÀlee efkebÀcele Je GlHeeove efJe
DeuHeeefOekeÀejeleerue ceeieCeer Je¬eÀe®³ee DeekeÀejeyeeyele vescekesÀ meebielee ³esle vemeues lejer
DecesefjkeÀve DeLe&Meem$e%e Hee@ue efmJePeer (Paul Sweezy) ³eebveer DeuHeeefOekeÀejele efJekegbÀef®ele /
yeekeÀoej ceeieCeer Je¬eÀ Demelees Demes Demes Òeefle Heeove kesÀues. DeuHeeefOekeÀejele Jemlet®eer efkebÀcele DeeefCe
GlHeeove efveefM®eleer keÀjC³eemeeþer ÒeecegK³eeves efJekegbÀef®ele DeLeJee oblegj ceeieCeer Je¬eÀe®ee DeJeuebye kesÀuee
peelees. DeuHeeefOekeÀejele efJe¬esÀles efkebÀcele ³eg× keÀjC³ee®es ye N³ee®e JesUe ìeUleele. Jemlet®eer efkebÀcele
efoIe&keÀeUele efmLej þsJeC³ee®ee Òe³elve DeuHeeefOekeÀejeleerue efJe¬esÀl³eebceeHe&Àle kesÀuee peelees. ³eeuee efkebÀcele
efmLejlee Demes cnCeleele.
DeuHeeefOekeÀejele meeOeejCele: efkebÀcele Ieìeryeeyele mH eOee& Demeles cee$e efkebÀcele Jee{er®eer mHeOee&
vemeles. cnCepes®e DeuHeeefOekeÀejele Òel³eskeÀ Hes{er Demes ie=efnle Oejles keÀer, pej Hes{er Jemlet®eer efkebÀcele
Òe®eefuele efkebÀceleerHes#ee keÀceer DeekeÀejle Demesue lej efle®³ee ÒeeflemHeOeea Hes{î ee ³ee yeouee®ee efmJekeÀej
keÀjleerue DeeefCe Jemlet®eer efkebÀcele keÀceer keÀjleerue. cee$e pej efle®e Hes{er Jemlet®eer efkebÀcele Jee{efJele Demesue
lej efle®³ee ÒeeflemHeOeea Hes{erÜejs efkebÀcele Jee{ efmJekeÀejueer peele veener.
Jejerue efJeMues
40
Deeke=Àleer 2.5
Deeke=ÀleerceO³es ' 'oxDe#eeJej GlHeeove lej ' 'oyDe#eeJe j Jemleg®eer efkebÀcele oMe&efJeueer Deens.
KDM ne DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ ceeieCeer Je¬eÀ Deens lej1 1K DM ne keÀceer ueJeef®ekeÀ ceeieCeer Je¬eÀ
Deens. DeuHeeefOekeÀejele meeOeejCele: obletj efkebÀJee efJekegbÀ ef®ele mJe©Hee®ee ceeieCeer Je¬eÀ Demelees.
Deeke=ÀleerceO³es pee [ js
Demetve GlHeeove OQns Deens. OP efkebÀceleer®³ee Jejerue ceeieCeer Je¬eÀe®ee Yeeie ' 'KDDeefOekeÀ
ueJeef®ekeÀ Deens lej OPefkebÀceleer®³ee Keeue®³ee ceeieCeer Je¬eÀe®ee Yeeie1 ' 'DM ne keÀceer ueJeef®ekeÀ
Deens.
2.4 ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®ee DeLe& (MEANING OF ELASTICITY
OF DEMAND)
ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee mebkeÀuHevee meJe&ÒeLece DeLe&Meem$eeceO³es [e@. DeuÖesÀ[ ceeMe&ue ³eebveer
ceeb[ueer. l³eebveer efJekeÀefmele kesÀuesueer ueJeef®ekeÀles®eer mebkeÀuHevee efkebÀcele ueJeef®ekeÀlesHegjleer®e ce³ee&efole
nesleer. keÀeueeblejeves leer DeefOekeÀ meceeJesMekeÀ nesle iesueer. ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee ner ceeieCeer efJeJes®eveeleerue
SkeÀ mew×ebeflekeÀ lemes®e J³eJeneefjkeÀ ¢<ìîee cenÊJee®eer mebkeÀuHevee Deens. ueJeef®ekeÀlee cnCepes
yeoueC³ee®eer #ecelee. SKeeÐee Jemlet®eer efkebÀcel e Jee{ueer keÀer leer®eer ceeieCeer Ieìles ³eeTueì Jemlet®³ee
efkebÀceleerle Ieì Peeu³eeme efle®eer ceeieCeer Jee{les ns DeeHeCeeme ceeieCeer®³ee efme×ebleeJe©ve mecepeles. Hejblet
Jemlet®³ee efkebÀceleerle efkeÀleer ÒeceeCeele yeoue Peeu³eeme Jemlet®³ee c eeieCeerle efkeÀleer ÒeceeCeele yeoue neslees ns
DeeHeCeeme ceeieCeer®ee efme×eble meebiele veener. efMeJee³e Jemlet®³ee efkebÀceleeryejesyej®e GHeYeeskeÌl³ee®es GlHeVe,
mebyebefOele He³ee&³eer Je HegjkeÀ Jemlet®³ee efkebÀceleer, GHeYeeskeÌl³ee®³ee DeeJe[e r-efveJe[er F. IeìkeÀeb®eener ÒeYeeJe
ceeieCeerJej nesle Demelees. ³eeme ceeieCeer®es efveOee&jkeÀ IeìkeÀ Demes cnCeleele. ceeieCeer®³ee efveOee&jkeÀ
IeìkeÀebleerue yeoueecegUs ceeieCeerle efkeÀleer yeoue nesF&ue ³ee®es ceespeceeHe ceeieCeer®³ee ueJeef®eke Àlee
mebkeÀuHeves®³ee mene³³eeves keÀjlee ³esles. ceeieCeer®ee efve³ece ne Jemlet®³ee ceeieCeerle Ie[tve ³esCeeje iegCeelcekeÀ
yeoue oMe&efJele Demelees cee$e ceeieCeerle Ie[tve ³esCeeje mebK³eelcekeÀ yeoue ceespeC³ee®es keÀe³e& ceeieCeer®³ee
ueJeef®ekeÀle sÜejs kesÀues peeles.
ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®eer J³eeK³ee (Definition of Elasticity of Demand) :
’Jemleg®³ee ceeieCeer HeefjceeCeeleerue yeouee®es ceeieCeer®³ee efveOee&jkeÀ IeìkeÀeb®³ee yeoueeMeer
Demeuesues ÒeceeCe cnCepes ceeieCeer®eer ueJeef®e keÀlee nes³e.“munotes.in
41
†ceeieCeel r eeu r e Mek s eÀ[e yeoueceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀleeceeieCee® r ³ee ev f eOeej & keÀ IeìkeÀebleeu r e Mek s eÀ[e yeoue
Jemlet®eer efkebÀcele ne Jemlet®³ee ceeieCeer®ee cegK³e efveOee&jkeÀ IeìkeÀ Deens. l³eevegmeej
%
%QEPP
Q P
Q P
Q P
Q P
Q P
P Q
³eeceO³es, QcetU ceeieCeer
PcetU efkebÀcele
QceeieCeerleerue yeoue
PefkebÀceleerleerue yeoue
2.5 ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®es cenÊJe (IMPORTANCE OF
ELAS TICITY OF DEMAND)
ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®es cenÊJe Heg{erue cegÐeeb®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
1)mew×ebeflekeÀ cenÊJe (Theorotical Importance) :
ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee mebkeÀuHevee ceeieCeer®³ee efme×eblee®es Heg{®es HeeTue Deens. ceeieCeer®ee
efme×eble ceeieCeer DeeefCe efkebÀcele ³eeleerue kesÀJeU J³emle mebyebOe oMe&efJelees. cee$e ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlescegUs
Jemlet®³ee efkebÀceleerleerue MeskeÀ[e yeouee®ee Jemlet®³ee ceeieCeerJej MeskeÀ[e efkeÀleer yeoue nesF &ue ³ee®es %eeve
nesles. cnCepes®e ueJeef®ekeÀlee efkebÀcele ceeieCeer mebyebOeeleerue mebK³eelcekeÀ yeepetJej ÒekeÀeMe ìekeÀlees.
2)GHeYeeskeÌl³eebvee ceeie&oMe&keÀ (Guide to Consumer) :
ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee GHeYeeskeÌl³eebvee ceeie&oMe&keÀ þjl es. ce³ee&efole GlHeVee®³ee mene³³eeves
keÀceeue meceeOeeve keÀmes meeO³e keÀje³e®es ³eemeeþer ueJeef®ekeÀlee mebkeÀuHevee ceeie& met®eefJeles. DeeJeM³ekeÀ
Jemletb®eer ceeieCeer DeueJeef®ekeÀ Demeu³eeves ce³ee&efole GlHeVee®³ee efJeefve³eesie DeMee JemletJ ej keÀmee keÀje³e®ee
³eemeeþer osKeerue ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee ceeie&oMe&keÀ þjles.
3)keÀj veerleer þjefJeleevee GHe³egkeÌle (Useful for tax policy) :
mejkeÀejuee keÀj veerleer þjefJeleevee ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee mebkeÀuHevee GHe³egkeÌle þjl es. p³ee
Jemletb®³ee ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee keÀceer Demeles DeMee JemletJej DeefOekeÀ keÀj ueeJeu³eeme mejkeÀejuee
DeefleefjkeÌle GlHeVe efceUC³eeme ceole nesles ³eeTueì p³ee Jemletb®eer ceeieCeer peemle ueJeef®ekeÀ Demelesmunotes.in
42
DeMee JemletbJej keÀceer k eÀj ueeJeC³ee meboYee&le ceeie&oMe&ve ueJeef®ekeÀlee mebkeÀuHevesletve efceUles. keÀejCe DeMee
JemletbJej peemle keÀj ueeJeu³eeme ceeieCeer Ieìtve mejkeÀej®³ee GlHeVeele Ieì nesles.
4)efkebÀcele efveefM®eleer (Price Determination) :
cenÊece veHeÀe ÒeeH le keÀjCes ns keÀesCel³eener GÐeesiemebmLes®es cenÊJee®es JewefMe<ìîes Demeles. cee$e
Demes Demeues lejer veHe̳eeves Òesefjle nesJetve keÀesCel³eener Jemlet®eer efkeÀleerner efkebÀcele efveefM®ele keÀ©ve ®eeuele
veener. HeCe ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles m eboYee&le GlHeeokeÀeuee %eeve Demeu³eeme, keÀesCel³ee Jemlet®eer efkeÀleer
efkebÀcele efveefM®ele keÀje³e®eer ³ee®eer ceeefnleer nesles.
5)cetu³eYeso (Price Discrimination) :
cekeÌlesoej SkeÀe®e Jemletuee efYeVe yeepeejele efYeVe efkebÀceleeruee efJeket Àve DeefOekeÀeefOekeÀ veHeÀe
efceUefJelees. ³ee®es cegU ueJeef®ekeÀlesceO³es®e efometve ³esles. lees ueJeef®ekeÀ yeepeejele keÀceer DeeefCe DeueJeef®ekeÀ
yeepeejele peemle efkebÀceleYeso keÀ©ve veHeÀe keÀceefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
6)Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej (International Trade) :
oesve osMeeleerue J³eeHeejMeleea þjefJeleevee ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®eer mebkeÀuHevee GHe³egkeÌle
He[les. lemes®e osMee®es Dee³eele -efve³ee&le OeesjCe þjefJeC³eekeÀefjlee ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀlee mebkeÀuHeves®ee
GHe³eesie neslees.
Goe. ®enekeÀefjlee Fbiueb[®eer ceeieCeer keÀceer ueJeef®ekeÀ DeeefCe Fbiueb[®³ee keÀeHe[ekeÀefjlee
Yeejlee®eer ceeieCeer peemle ueJeef®ekeÀ Demeu³eeme J³eeHeejMeleea Yeejleeuee DevegketÀue þjleerue. ³eeTueì
HeefjefmLeleer Demeu³eeme J ³eeHeejMeleea Fbiueb[uee DevegketÀue jneleerue.
7)GlHeeokeÀeuee GHe³egkeÌle (Useful for Producer) :
yeepeejHesþsle Òel³eskeÀ Jemlet®eer ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee efYeVe Demeles. peemle ueJeef®ekeÀ ceeieCeer
DemeCeeN³ee Jemlet®³ee GlHeeoveeves veHeÀe efceUC³ee®eer Meke̳elee keÀceer Demeles. ³eeTueì keÀceer ueJeef®ekeÀ
ceeieCeer DemeCeeN³ee Jemletb®³ee GlHeeoveeves veHeÀe efceUC³ee®eer Meke̳elee peemle Demeles. DeLee&le ceeieCeer®³ee
ueJeef®ekeÀles®es GÊece %eeve GlHeeokeÀeuee Demeu³eeme ³eesi³e Jeml et®es GlHeeove IesTve GlHeeokeÀeuee
cenÊece veHeÀe efceUC³eeme ceole nesF&ue.
8)GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®es ceesyeoues (Remuneration to Factors) :
Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ ns GlHeeovee®es cenÊJee®es ®eej IeìkeÀ Deensle. GlHeeove
IeìkeÀeb®es ce esyeoues þjefJeleevee GlHeeokeÀeuee ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®ee GHe³eesie neslees. keÀeceieej
mebIeìveevee cepetjeb®es OeesjCe þjefJeleevee ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. keÀeceieejeb®eer
ceeieCeer meb³eespekeÀemeeþer keÀc eer ueJeef®ekeÀ Demesue lej keÀeceieej mebIeìvee JesleveJee{ keÀ©ve IesC³eele
³eMemJeer nesleele. ³eeTueì keÀeceieejeb®eer ceeieCeer peemle ueJeef®ekeÀ Demesue lej keÀeceieej mebIeìveeb®ee
JesleveJee{er mebyebOeer®ee Òe³elve De³eMemJeer neslees.
9)je<ì^er³eerkeÀjCe :
meeceeefpekeÀ¢<ìîee cenÊJee®es DemeCeejs GlHeeove pej Keepeieer ueeskeÀeb®³ee neleer iesues lej
cekeÌlesoejer efvecee&Ce nesTve meceepeeleerue GHeYeeskeÌl³eeb®es Mees
43
10) ®euevee®es DeJecetu³eve keÀjleevee (Devaluation of Money) :
Deeblejje<ì^er³e J³eJenejMes
Dee³eeleerHes#ee efve³ee&le Jee{tve J³eJenejMes
2.6 ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®es ÒekeÀej (TYPES OF ELASTICITY OF
DEMAND)
Òel³e#eele Jemlet®eer ceeieCeer DeveskeÀ mebK ³eelcekeÀ cnCepes®e ceeHeveer³e ®eueebJej DeJeuebyetve
Demeles. l³eecegUs ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®es efJeefJeOe ÒekeÀej He[leele l³eeHewkeÀer Del³eble cenÊJee®ee ceeveu³ee
peeCeeN³ee ®eej ÒekeÀejeb®ee DeeHeCe ³esLes efJe®eej keÀjCeej Deenesle.
1)ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee (Price Elasticity of Demand )
2)ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee (Income Elasticity of Demand )
3)ceeieCeer®eer ísokeÀ / Dev³eesv³e ueJeef®ekeÀlee (Cross Elasticity of Demand )
4)ceeieCeer®eer ÒeJele&ve / Je=×er ueJe ef®ekeÀlee (Promotional Elasticity of Demand )
2.6.1 ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee (Price Elasticity of Demand) :
efkebÀcele ne Jemlet®³ee ceeieCeerJej HeefjCeece keÀjCeeje Del³eble cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. yeN³ee®e
JesUe ceeieCeer®³ee ueJeef®ek eÀlesuee efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee cnìues peeles. meeOeejCele: Jemlet®³ee efkebÀceleerle
Peeuesu³ee yeouee®ee HeefjCeece cnCetve ceeieCeerle yeoue nesC³ee®es pes ÒeceeCe Demeles l³eeme ceeieCeer®eer efkebÀcele
ueJeef®ekeÀlee Demes cnìues peeles. [e@. ceeMe &ue ³eebveer efkebÀcele ueJeef®ekeÀles®es meefJemlej efJeMues
l³eeleerue keÀener cenÊJee®³ee J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes.
1)[e@. ceeMe&ue : ³eeb®³ee celes, ’ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee yeepeejHesþsle peemle efkebÀJee keÀceer Demeles
cnCepes efouesu³ee efkebÀcele Ieìeruee ceeieCeer HeefjceeCes keÀceer ÒeceeCeele Jee{leele Deiej Ieìleele DeeefCe
efouesu³ee efkebÀcele Jee{eruee ceeieCeer HeefjceeCes YejHetj Jee{leele DeLeJee keÀceer ÒeceeCeele Ieìleele.“
“The elasticity of demand in a market is greater or small
according as the amount demanded increases much or little for a
given fall in the price and diminishes much or little for a given rise in
a price.”
2)Òee. yeesu[eRie : ³eeb®³ee celes, efkebÀceleerleerue yeoueeuee ceeieCeerkeÀ[tve efou³ee peeCeeN³ee Òeeflemeeoe®es
ceeHeve cnCepes ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee nes³e.
3)Òee. kesÀve&¬eÀe@me : ³eeb®³ee celes, e fkebÀcele yeoue u³eeJej Kejsoer kesÀuesu³ee Jemlet®³ee HeefjceeCeele p³ee
ojeves yeoue neslees lees oj cnCepes ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee nes³e.munotes.in
44
Lees[ke̳eele ’Jemlet®³ee efkebÀceleerceO³es nesCeeN³ee MeskeÀ[e yeoueecegUs Jemlet®³ee ceeieCe erle
nesCeeN³ee MeskeÀ[e yeouee®es ÒeceeCe cnCepes ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee nes³e.“
met$e©Heele,
†ceeieCeel r eeu r e MeskeÀ[e yeoueceeieCeer®eer ek f ebÀcele ueJeef®ekeÀleeek f ebÀceleel r eerue MeskeÀ[e yeoue
%
%QEPP
Q P
Q P
Q P
Q P
Q P
P Q
³eeceO³es, EPceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee
QceeieCeerleerue yeoue
QcetU ceeieCeer
PcetU efkebÀcele
GoenjCe,
Deeby³ee®eer efkebÀcele
(`Òeleer efkeÀ.ûee)Deeby³ee®eer ceeieCeer
(efkeÀ.ûee)
1 20P 1 100 Q
2 21P 2 96Q
Jejerue lekeÌl³eeJe©ve DeeHeCeeme ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee Heg{erue ÒeceeCes k eÀe{lee ³esF&ue.
2 1
2 120, 100
21 20
1
96 100P Q
P P P
Q Q Q
4(³esLes-($eÝCe) ef®evn efJe®eejele Iesleues peele veener)
4 20
1 100
800.8100PE
munotes.in
45
ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee 0.8 (peer SkeÀeHes#ee keÀceer Deens)
ceeieCeer®³ee efkebÀcele ueJeef®ekeÀles®es ÒekeÀej (Types of Price Elasticity of
Demand) :
ceeieCeer®³ee efkebÀcele ueJeef®ekeÀles®es [e@. ceeMe&ue ³eebveer leerve cenÊJee®es ÒekeÀej meebefieleues De ensle.
i.SkeÀkeÀ ueJeef®ekeÀ ceeieCeer 1e
ii.DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ ceeieCeer 1e
iii.keÀceer ueJeef®ekeÀ ceeieCeer 1e
Demes Demeues lejer DeefuekeÀ[®³ee keÀeueeJeOeerleerue DeeOegefvekeÀ D eLe&Meem$e%eebveer ceeieCeer®³ee efkebÀcele
ueJeef®ekeÀles®es Heg{erue Hee®e ÒekeÀej meebefieleues Deensle.
i.HetCe& ueJeef®ekeÀ ceeieCeer e
ii.HetCe& DeueJeef®ekeÀ ceeieCeer 0e
iii.DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ ceeieCee r1e
iv.keÀceer ueJeef®ekeÀ ceeieCeer 1e
v.SkeÀkeÀ ueJeef®ekeÀ ceeieCeer 1e
1)HetCe& ueJeef®ekeÀ ceeieCeer (Perfect Elasticity of Demand) :
Jemlet®³ee efkebÀceleerle Deeflemeg#ce yeo ue Peeu³eeme ceeieCeerle KetHe ceesþe yeoue nesle Demesue lej
Jemlet®eer ceeieCeer HetCe&HeCes ueJeef®ekeÀ Deens Demes cnìues peeles. nîee ÒekeÀejele efkebÀcele efmLej Demetvener
Jemlet®³ee ceeieCeerle ®e{Gleej nesleele. HetCe& ueJeef®ekeÀ ceeieCeer Je¬eÀ ne‘ox’De#eeme meceeblej Demelees.
Goe. mecepee Jemlet®³ee efkebÀceleerle 1… yeoue Peeuee DeeefCe Jemlet®³ee ceeieCeerle 50… yeoue
Peeuee lej DeeHeCe cnCet MekeÀlees keÀer Jemlet®³ee ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee HetCe& ueJeef®ekeÀ Deens. Dem es
Demeues lejer HetCe& ueJeef®ekeÀ ceeieCeer ns SkeÀ mew×ebeflekeÀ ìeskeÀ (Theoretical Extreme) Deens.
J³eJenejele DeMeer HeefjefmLeleer DeHeJeeoelcekeÀ Demeles.
Jejerue efJeMues
46
Jejerue Deeke=Àleerle ‘PD’ ne HetCe& ueJeef®ekeÀ ceeieCeer Je¬eÀ Deens. keÀejCe Jemlet®eer meg©Jeeleer®eer
ceeieCeer OP³ee efkebÀceleeruee OQSJe{er Deens. Jemlet®³ee efkebÀceleerle OPJe©veOP 1SJe{er Ieì
Peeueer Demelee Jemlet®eer cee ieCeerOQJe©veOQ 1SJe{er Jee{ueer. DeLee&le ³esLes Jemlet®³ee efkebÀceleerle
Deieoer Lees[er Ieì Peeueer. cee$e l³ee®ee HeefjCeece cnCetve Jemlet®³ee ceeieCeerle cee$e DeieefCele Jee{
Peeu³ee®es efometve ³esles.
2)HetCe& DeueJeef®ekeÀ ceeieCeer (Perfe ct Inelasticity of Demand) :
pesJne Jemlet®³ee efkebÀceleerle yeoue nesTvemeg×e Jemlet®³ee ceeieCeerle cegUer®e yeoue nesle vemesue
lej l³eeme HetCe& DeueJeef®ekeÀ ceeieCeer Demes cnCeleele. ceeieCeer®³ee HetCe& DeueJeef®ekeÀlesceO³es Jemlet®³ee
ceeieCeer ®ee Je¬eÀ ne ‘OY’ De#eeme meceeblej Demelees.
Goe. mecepee Jemlet®³ee efkebÀceleerle 10… Ieì Peeueer. cee$e Jemlet®³ee ceeieCeerle 0… Jee{
nesle Demesue lej l³ee Jemlet®³ee ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee leeþj DeLeJee HetCe& DeueJeef®ekeÀ Deens
Demes cnCelee ³esF&ue.
Jejerue efJeMues
Jejerue Deeke=Àleerle ‘ox’ De#eeJej Jemlet®eer ceeieCeer lej ‘oy’ De#eeJej Jemlet®eer efkebÀcele
oMe&efJeueer Deens. Deeke=Àlee rceOeerue QDne HetCe& DeueJeef®ekeÀ ceeieCeer Je¬eÀ Deens. keÀejCe Jemlet®eer efkebÀcele
OPJe©veOP 2SJe{er Ieìueer lejer Jemlet®³ee ceeieCeerle yeoue Peeuee veener. lemes®e Jemlet®eer efkebÀcele
OPJe©veOP 1SJe{er Jee{ueer lejerHeCe Jemlet®³ee ceeieCee rle keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer Ieì Peeueer veener.
cnCepes®e Jemlet®³ee efkebÀceleerleerue yeouee®ee Jemlet®³ee ceeieCeerJej keÀesCeleener HeefjCeece pesJne nesle veener
lesJne HetCe& DeueJeef®ekeÀ ceeieCeer Demeles.
3)DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ ceeieCeer (Relatively Elastic Demand) :
Jemlet®³ee efkebÀceleerle nesCeeN³ee MeskeÀ[e yeouee®³ee ceeveeves Jemlet®³ee ceeieCeerle nesCeeje MeskeÀ[e
yeoue pej DeefOekeÀ Demesue lej l³eeme DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ ceeieCeer efkebÀJee SkeÀeHes#ee peemle ueJeef®ekeÀ
ceeieCeer Demes cnCeleele.munotes.in
47
Goe. mecepee Jemlet®³ee efkebÀceleerle 5… yeoue Peeuee Je l³ee®ee HeefjCeece cnCetve Jemlet®³ee
ceeieCeerle pej 20… yeoue nesle Demesue lej DeMee JesUer Jemlet®eer ceeieCeer DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ Deens Demes
ceeveues peeles.
Jejerue efJeMues
Jejerue Deeke=Àleerle ‘DD’ ne DeefOekeÀ ue®eefJekeÀ Demeuesuee ceeieCeer Je¬eÀ Deens. keÀejCe
Jemlet®³ee efkebÀceleerle OPJe©veOP 1yeoue Peeuee Demele e Jemlet®³ee ceeieCeerle OQJe©veOQ 1
SJe{e yeoue Peeuee. DeLee&le efkebÀceleerle Peeuesu³ee keÀceer yeouee®ee HeefjCeece cnCetve Jemlet®³ee ceeieCeerle
KetHe ceesþe yeoue Peeu³ee®es DeeHeCeeme ³esLes efometve ³eslees.
4)keÀceer ueJeef®ekeÀ ceeieCeer (Relatively Inelastic Demand) :
Jemlet®³ee efkebÀceleerle nesCeeN³ee MeskeÀ[e yeouee®³ee ceeveeves Jemlet®³ee ceeieCeerle nesCeeje MeskeÀ[e
yeoue pej keÀceer Demesue lej l³ee keÀceer ueJeef®ekeÀ ceeieCeer efkebÀJee SkeÀeHes#ee keÀceer ueJeef®ekeÀ ceeieCeer Demes
cnCeleele.
Goe. mecepee Jemlet®³ee efkebÀceleerle 20… yeoue Peeuee Je l³ee®ee HeefjCeece cnCetve Jemlet®³ee
ceeieCeerle 5… yeoue Peeuee lej DeMeeJesUer Jemlet®eer ceeieCeer keÀceer ueJeef®ekeÀ Deens efkebÀJee SkeÀeHes#ee keÀceer
ueJeef®ekeÀ1e Deens Demes cnìues peeles.
Jejerue efJeMues
48
Jejerue Deeke=Àleerle ‘ox’ De#eeJej Jemlet®eer ceeieCeer lej ‘oy’ De#eeJej Jemlet®eer efkebÀcele
oMe&efJeueer Deens. ‘DD’ ne keÀceer ueJeef®ekeÀ ceeieCeer Je¬eÀ Deens. keÀejCe Jemlet®³ee ceeieCeerle Peeuesueer Jee{
ner Jemlet®³ee efkebÀceleerleerue IeìerHes#ee keÀceer Deens.
5)SkeÀkeÀ ueJeef®ekeÀ ceeieCeer (Unitary Elastic Demand) :
pesJne Jemlet®³ee efk ebÀceleerle nesCeeje MeskeÀ[e yeoue DeeefCe Jemlet®³ee ceeieCeerle nesCeeje MeskeÀ[e
yeoue ne meceeve Demelees lesJne ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee SkeÀkeÀ Demeles.
Goe. mecepee Jemlet®³ee efkebÀceleerle 5… yeoue Peeuee Je l³ee®ee HeefjCeece cnCetve Jemle t®³ee
ceeieCeerle meg×e 5… ®e yeoue Peeuee lej DeMee JesUer Jemlet®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee SkeÀkeÀ Deens Demes
cnìues peeles.
Jejerue efJeMues
Deeke=Àleerle oMe&e fJeuesuee ‘DD’ ne SkeÀkeÀ ueJeef®ekeÀ ceeieCeer Je¬eÀ Deens. ³ee Je¬eÀeJe©ve
mecepeles keÀer, Jemlet®³ee efkebÀceleerle Peeuesuee MeskeÀ[e yeoue DeeefCe l³ee®ee HeefjCeece cnCetve Jemlet®³ee
ceeieCeerle Peeuesuee MeskeÀ[e yeoue meceeve Deens.
2.6.2 ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee (Income Elasticity of Demand)
efkebÀceleer®³ee J³eefleefjkeÌle Jemlet®³ee ceeieCeerJej ûeenkeÀeb®³ee GlHeVee®ee ceesþe ÒeYeeJe He[le
Demelees. meJe&meeOeejCeHeCes GlHeVe DeeefCe ceeieCeer ³eebceO³es OeveelcekeÀ mebyebOe Deme lees. cnCepes®e
GHeYeeskeÌl³ee®es GlHeVe Jee{u³eeme ceeieCeer Jee{les. ³eeGueì GlHeVe Ieìu³eeme ceeieCeerle Ieì nesles.
keÀefve<þ Jemlet lemes®e efieHesÀve Jemlet ³eeuee DeHeJeeo Demeleele.
ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee cnCepes ceeieCeerleerue yeo uee®es ÒeceeCe DeeefCe GlHeVeeleerue
yeouee®es ÒeceeCe ³eebleerue iegCeesÊej nes³e. Òee. mìesefveDej DeeefCe nsie ³eeb®³ee celes, GHeYeeskeÌl³ee®³ee SkeÀe
efJeefMe<ì Jemletb®³ee Kejsoer®ee l³ee®³ee GlHeVeeleerue yeoueeuee DemeCeeje Òeeflemeeo ne ceeieCeer® eer GlHeVe
ueJeef®ekeÀlee oMe&efJelees. Lees[ke̳eele GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele nesCeeje ÒeceeCeMeerj yeoue Je l³eecegUs
ceeieCeerle nesCeeje ÒeceeCeMeerj yeoue ³eeb®es iegCeesÊej cnCepes ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee nes³e.
meg$e©Heeves,munotes.in
49
†ceeieCeel r eeu r e Mek s eÀ[e yeoueceeieCee® r eer GlHeVe ueJee® f ekeÀleeGlHeVeeleeu r e Mek s eÀ[e yeoue
Y
Y
YQ YEQ Y
Q YEQ Y
Q YEY Q
³eeceO³es,
YEGlHeVe ueJeef®ekeÀlee
QceeieCeerleerue yeoue
QcegU ceeieCeer
YGlHeVeeleerue yeoue
YcegU GlHeVe
Goe. mecepee GHeYeeskeÌl³ee®es GlHeVe 30,000 ©. Je©ve 40,000 ©. He³e¥le Jee{ues ,lesJne pej
GHeYeeskeÌlee Jemlet®eer ceeieCeer 200 veieebJe©ve 300 veieebHe³e&ble Jee{efJele Demesue lej DeMee HeefjefmLeleerle
ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee Heg{erueÒeceeCes keÀe{lee ³esF&ue.
100 30,000
10,000 200
3
2
1.5Y
YQ YEY Q
E
ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee 1.5
GlHeVe ueJeef®ekeÀles®es ÒekeÀej (Types of Income Elasticity) :
meeOeejCele: GlHeVe ueJeef®ekeÀles®es Hee®e ÒekeÀej He[leele.
i.$eÝCeelcekeÀ GlHeVe ueJeef®ekeÀlee (Negative Income Elasticity )
ii.Metv³e GlHeVe ueJeef®ekeÀlee (Zero Income Elasticity )
iii.SkeÀkeÀ GlHeVe ueJeef®ekeÀlee (Unitary Income Elasticity )
iv.SkeÀeHes#ee peemle GlHeVe ueJeef®ekeÀlee (Income Elasticity is greater than one )
v.SkeÀeHes#ee keÀceer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee (Income Elasticity is lesser than one )
1)$eÝCeelcekeÀ GlHeVe ueJeef®ekeÀlee 0YE(Negative Income Elasticity) :
pesJne GHeYee skeÌl³ee®³ee GlHeVeeleerue yeouee®³ee Gueì efoMesves Jemlet®³ee ceeieCeerle HeefjJele&ve
neslees lesJne ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee $eÝCeelcekeÀ Demeles. yeN³ee®e JesUe GlHeVeeleerue Jee{eryejesyejmunotes.in
50
ceeieCeerle Ieì Peeu³ee®es efometve ³esles lesJne $eÝCeelcekeÀ GlHeVe ueJeef®ekeÀlee efveoMe&veeme ³esles.
meeceev³ele: efveke=À<þ Jemletb®³ee yeeyeleerle ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee $eÝCeelcekeÀ efometve ³esles.
2)Metv³e GlHeVe ueJeef®ekeÀlee 0YE(Zero Income Elasticity ):
pesJne GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele yeoue nesJetve osKeerue ceeieCeerle yeoue nesle veener lesJne
ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee Metv³e Demeles. leìmLe Jemletb®³ee ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee Metv³e
Demeles.
Goe. efceþe®eer ceeieCeer ûeenkeÀe®³ee GlHeVeele efkeÀleerner Jee{ Peeueer lej efceþe®eer ceeieCeer
yeouele veener.
3)SkeÀkeÀ GlHeVe ueJeef®ekeÀlee 1YE(Unitary Income Elasticity) :
pesJne GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeeleerue yeouee®es ÒeceeCe ns l³ee®³ee cee ieCeerleerue yeouee®³ee
ÒeceeCee SJe{s Demeles lesJne ceeieCeer®³ee GlHeVee®eer ueJeef®ekeÀlee SkeÀkeÀ Demeles. mecepee GHeYeeskeÌl³ee®es
GlHeVe 10… veer Jee{ues Je l³ee®ee HeefjCeece cnCetve GHeYeeskeÌl³ee®³ee ceeieCeerle 10… veer Jee{ Peeueer
lej l³ee Je mlet®³ee ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee ner SkeÀkeÀ Demeles.
4)SkeÀeHes#ee peemle GlHeVe ueJeef®ekeÀlee 1YE (Income Elasticity is
greater than one)
pesJne GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele Peeuesu³ee MeskeÀ[e yeoueeHes#ee GHeYee skeÌl³ee®³ee ceeieCeerleerue
MeskeÀ[e yeoue peemle Demesue lesJne ceeieCeer®³ee GlHeVee®eer ueJeef®ekeÀlee SkeÀeHes#ee peemle Demeles.
Goe. mecepee GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele 10… veer Jee{ Peeueer Je l³ee®ee HeefjCeece cnCetve
GHeYeeskeÌl³ee®³ee ceeie Ceerle 15… veer Jee{ Peeueer lej l³eeme ceeieCeer®³ee GlHeVee®eer SkeÀeHes#ee peemle
ueJeef®ekeÀlee Demes cnCeleele.
5)SkeÀeHes#ee keÀceer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee 1YE(Income Elasticity is Lesser
than one)
pesJne GHeYeeskeÌl³ee®³e e GlHeVee®³ee Jee{er®³ee yeoueeHes#ee GHeYeeskeÌl³ee®³ee ceeieCeerleerue yeoue
keÀceer Demesue lesJne ceeieCeer®³ee GlHeVee®eer SkeÀeHes#ee keÀceer ueJeef®ekeÀlee Demeles. yeN³ee®e JesUe
GHeYeeskeÌl³ee®es GlHeVe peemle Jee{les cee$e l³ee®eer ceeieCeer l³ee ÒeceeCeele ve Jee {lee keÀceer ÒeceeCeele
Jee{les, lesJne ceeieCeer®³ee GlHeVee®eer ueJeef®ekeÀlee SkeÀeHes#ee keÀceer Demeles.
Goe. mecepee GHeYeeskeÌl³ee®es GlHeVe 20… veer Jee{ues Je l³ee®ee HeefjCeece cnCetve
GHeYeeskeÌl³ee®eer ceeieCeer 15… veer®e Jee{le Demesue lej ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee SkeÀeHes#ee keÀceer
Deens Demes cnìues peeles.
Jej efJeMues
51
Deeke=Àleer 2.11
Jejerue Deeke=Àleerle oxDe#eeJej ceeieCeer oMe&efJeueer Demetve oyDe#eeJej GlHeVe oMe&efJeues
Deens. Deeke=ÀleerceO³es GlHeVe ueJeef®ekeÀlee oMe&efJeCeejs Hee®e JesieJesieUs ueJeef®ekeÀles®es1,D2,D3,D
4DJe5Dns Je¬eÀ oMe&efJeues Deensle. ³eeHewkeÀer1Dne Je¬eÀ $eÝCeelcekeÀ GlHeVe ueJeef®ekeÀlee oMe&efJelees,
2Dne Je¬eÀ Metv³e GlHeVe ueJeef®ekeÀlee oMe&efJelees. lej3Dne Je¬eÀ SkeÀeHes#ee keÀceer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee
oMe&efJelees. Deeke=ÀleerceO³es4Dne SkeÀkeÀ GlHeVe ueJeef®ekeÀlee Je¬eÀ Demetve5Dnîee Je¬eÀeÜejs SkeÀeHes#ee
peemle GlHeVe ueJeef®ekeÀlee oMe&efJeueer Deens.
3)ceeieCeer®eer ísokeÀ / Dev³eesv³e ueJeef®ekeÀlee (Cross Elasticity of Demand) :
Jemlet®eer efkebÀcele DeeefCe ûeenkeÀeb®es GlHeVe nîee®ey ejesyej Flej Jemletb®³ee efkebÀceleerle nesCeejs
yeoue ns meg×e ceeieCeerJej HeefjCeece keÀjleele. Òel³e#e J³eJenejele Jemletuee DemeCeeN³ee ceeieCeerJej Flej
Jemlet®³ee efkebÀceleerceO³es nesCeeN³ee yeouee®ee HeefjCeece nesle Demelees. Goe. ceesìej mee³ek eÀue®³ee
efkebÀceleerceO³es Ieì Peeu³eeme ceesìej mee³ekeÀue®eer ceeieCeer Jee{sue®e l³ee®eyejesyej Hesì^esue®eerner ceeieCeer
Jee{sue. DeMeer DeveskeÀ GoenjCes DeeHeCeeme owvebefove J³eJenejele HeneJe³eeme efceUleele. DeLee&le ne®e
mebyebOe ceeieCeer®³ee ísokeÀ ueJeef®ekeÀles®³ee mebkeÀuHevesletve mHe<ì kesÀuee iesuee Deens.
SKeeÐee Jemlet®³ee efkebÀceleerleerue yeoueecegUs otmeN³ee Dev³e Jemlet®³ee ceeieCeerle pesJne yeoue
neslees lesJne l³eeme ceeieCeer®eer ísokeÀ DeLeJee Dev³eesv³e ueJeef®ekeÀlee Dem es cnCeleele. HeÀi³eg&meve ³eeb®³ee
celes, ' 'yJemlet®³ee efkebÀceleerle pesJne yeoue neslees lesJne ' 'xJemlet®³ee ceeieCeerle nesCeeN³ee yeouee®es
ÒeceeCe ceeieCeer®eer ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee oMe&efJeles.
'x'
'y'†Jemle® t ³ee ceeieCeel r eeu r e ÒeceeCeMeej r y eoueceeieCeer®eer ísokeÀ ueJee® f ekeÀleeJemle® t ³ee efkeÀbceleel r eerue ÒeceeCeMeej r yeoue
%
%x
xy
y
y x
x yQEP
P Q
Q P
y x
x y
y x
xy
y xP Q
Q P
P QEP Q
munotes.in
52
Jejerue met$eele,
xYEceeieCeer®eer ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee
xQ xJemlet®³ee ceeieCeerleerue yeoue
xQ xJemlet®eer cegU ceeieCeer
YP YJemlet®³ee efkebÀceleerleerue yeoue
YP YJemlet®eer cetU efkebÀcele
Goe. mecepee keÀe@HeÀer®³ee 100 ûe@ce®³ee He@kesÀì®eer efkebÀcele 50 ©. Je©ve 60 ©. FlekeÀer
Jee{ueer HeCe l³ee®ee HeefjCeece cnCetve ®ene®eer efJe¬eÀer 200 kgFlekeÀer Jee{ueer. ³eeJe©ve DeeHeCeeme
ceeieCeer®eer ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee Heg{erueÒeceeCes keÀe{lee ³esF&ue.
50 50
200 10
5
4
1.25xyE
ceeieCeer®eer ísokeÀ ueJ eef®ekeÀlee 1.25
ceeieCeer®³ee ísokeÀ ueJeef®ekeÀles®es ÒekeÀej (Types of Cross Elasticity of
Demand) :
ceeieCeer®³ee ísokeÀ ueJeef®ekeÀles®es Heg{erue cenÊJee®es leerve ÒekeÀej He[leele.
i.OeveelcekeÀísokeÀ ueJeef®ekeÀlee (Positiv e Cross Elasticity )
ii.$eÝCeelcekeÀ ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee (Negative Cross Elasticity )
iii.Metv³e ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee (Zero Cross Elasticity )
1)OeveelcekeÀ ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee (Positive Cross Elasticity) :
SkeÀe Jemlet®³ee efkebÀceleerle nesCeeN³ee yeouee®³ ee efoMesves ogmeN³ee Jemlet®³ee ceeieCeerle yeoue
Peeu³eeme ceeieCeer®eer ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee Oeve Demeles. Demee DevegYeJe He³ee&³eer Jemletb®³ee yeeyeleerle ³eslees.
Goe. pesJne ®ene®eer efkebÀcele Jee{les lesJne keÀe@HeÀer®eer ceeieCeer Jee{les. D eLee&le ®ene®³ee
efkebÀceleerle Peeuesuee HeefjCeece cnCetve keÀe@HeÀer®eer ceeieCeer Jee{les.
$eÝCeelcekeÀ ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee (Negative Cross Elasticity )
Metv³e ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee (Zero Cross Elasticity )
OeveelcekeÀ ísokeÀ ueJeef®ekeÀles®es leerve GHeÒekeÀej He[leele.
i.SkeÀeHes#ee peemle Dev³eesv³e / ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee 1xyE
ii.SkeÀkeÀ Dev³eesv³e / ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee 1xyE
iii.SkeÀeHes#ee keÀceer Dev³eesv³e / ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee 1xyE
OeveelcekeÀ ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.munotes.in
53
Deeke=Àleer 2.12
Jejerue Deeke=Àleerle oxDe#eeJej ‘y’Jemlet®eer ceeieCeer oMe&efJeueer Deens lej oyDe#eeJej ‘x’
Jemlet®eer efkebÀcele oMe&efJeue er Deens. ‘DD’ ³ee Je¬eÀeÜejs ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®eer OeveelcekeÀ ísokeÀ
ueJeef®ekeÀlee oMe&efJeueer Deens. Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes ‘x’Jemlet®³ee efkebÀceleerle PP1SJe{er Jee{
Peeueer Demelee l³ee®ee HeefjCeece cnCetve yJemlet®³ee ce eieCeerle QQ 1SJe{er Jee{ Peeu³ee®es efometve ³esles.
³ee efþkeÀeCeer ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®eer OeveelcekeÀ ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee Òel³e³eeme ³esles. DeLee&le ³esLes xJe
y³ee oesve He³ee&³eer Jemlet Deensle.
2)$eÝCeelcekeÀ ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee (Negative Cross Elasticity)
pesJnexJemlet®³ee efkebÀceleerleerue yeouee®³ee efJe©× efoMesves yJemlet®³ee ceeieCeerle yeoue Ie[tve
³eslees lesJne ceeieCeer®eer ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee $eÝCeelcekeÀ Demeles. DeLee&le pesJne xJemlet®eer efkebÀcele Jee{les
lesJneyJemlet®eer ceeieCeer Ieìles ³eeTueì pesJne xJemlet®eer efkebÀcele Ieìles lesJne yJemlet®eer ceeieCeer
Jee{les. HegjkeÀ Jemlet®³ee meboYee&le ceeieCeer®eer $eÝCeelcekeÀ ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee DevegYeJeeme ³esles.
Goe. Hesì^esue®eer efkebÀcele Je e{u³eeme ceesìejiee[er®eer ceeieCeer Ieìles ³eeTueì Hesì^esue®eer efkebÀcele
Ieìu³eeme ceesìejiee[er®eer ceeieCeer Jee{les.
Jejerue efJeMues
54
Jejerue Deeke=Àleerle ‘DD’ ³ee Je¬eÀeÜejs ‘x’Je‘y’JemletbceOeerue ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®eer
$eÝCeelcekeÀ ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee oMe&efJeueer Deens. Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes xJemlet®³ee efkebÀceleerle
PP1SJe{er Ieì Peeueer Demelee l³ee®ee HeefjCeece cnCetve yJemlet®³ee ceeieCeerle QQ 1SJe{er Jee{
Peeu³ee®es efometve ³esles. DeLee&le ‘x’Je‘y’³ee ³esLes HegjkeÀ Jemlet Deensle.
3)Metv³e ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee (Zero Cross Elasticity)
pej SkeÀe Jemlet®³ee efkebÀceleerleerue yeoueeves otmeN³ee Jemlet®³ee ceeieCe erle keÀenerner yeoue nesle
vemeu³eeme ceeieCeer®eer ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee Metv³e Demeles. oesve JemletbceO³es keÀenerner mebyebOe vemeu³eeme SkeÀe
Jemlet®³ee efkebÀcele yeouee®ee otmeN³ee Jemlet®³ee ceeieCeerJejerue ÒeYeeJe Metv³e Demelees.
Jejerue efJ eMues
Jejerue Deeke=Àleerle DQne Je¬eÀ ceeieCeer®eer Metv³e ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee oMe&efJelees. keÀejCe x
Jemlet®eer efkebÀcele OPJe©veOP 1SJe{er Ieìueer, cee$e lejer neryJemlet®³ee ceeieCeerle keÀesCeleener yeoue
Peeuee veener.
ceeieCeer®eer ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee Heg{erue lekeÌl³ee®³ee mene³³eeves Lees[ke̳eele mHe<ì keÀjlee
³esF&ue.
lekeÌlee ¬eÀ. 2.3
ceeieCeer®³ee ísokeÀ ueJeef®ekeÀles®es ÒekeÀej
ueJeef®ekeÀles®e e ÒekeÀej ‘x’Jemlet®³ee
efkebÀceleerleerue yeoue‘y’Jemlet®³ee
ceeieCeerleerue yeoueJemlet®ee ÒekeÀej
1. OeveelcekeÀ Jee{
IeìJee{
IeìHe³ee&³eer Jemlet
2. $eÝCeelcekeÀ Jee{
IeìIeì
Jee{HegjkeÀ Jemlet
3. Metv³e Jee{
IeìefmLej
efmLejDemebyebefOele Jemletmunotes.in
55
2.6.4 ceeieCeer®eer ÒeJele&ve / Je=×er ueJeef®ekeÀlee (Promotional Elasticity of
Demand) :
DeuHeeefOekeÀej DeeefCe cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& ³ee Del³eble cenÊJee®³ee yeepeejj®evee Deensle. ³ee
oesvner mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþsle GÐeesiemebmL ee SkeÀceskeÀebvee He³ee&³eer DemeCeeN³ee JemletmesJeeb®es GlHeeove
keÀjleele. DeMee yeepeejHesþeble efJeMes
l³eemeeþer peeefnjeleer®ee DeJeuebye kesÀuee peelees. peeefnjeleerJej Yejcemeeþ Ke®e& keÀjCeeN³ee GlHeeokeÀevee
DeeHeCe kesÀuesu³ee peeefnjeleercegUs ceeieCeerle efkeÀleer Jee{ nesles ns ceeefnleer keÀ©ve IesC³eele m Jeejm³e Demeles.
DeLee&le®e peeefnjeleerJejerue Ke®e& DeeefCe ceeieCeerleerue yeoue ³eeleerue HejmHej mebyebOe ÒeJele&ve / Je=ef×
ueJeef®ekeÀlee ³ee mebkeÀuHeves®³ee mene³³eeves mHe<ì kesÀuee peelees.
’peeefnjeleer®³ee Ke®ee&le yeoue Peeuee Demelee Jeml et®³ee efJe¬eÀerle Je HeefjCeece ceeieCeerle pees
yeoue neslees l³eeme ceeieCeer®eer ÒeJele&ve ueJeef®ekeÀlee Demes cnCeleele. “Lees[ke̳eele Jemlet®eer efJe¬eÀer DeeefCe
peeefnjele Ke®e& ³eeb®es iegCeesÊej cnCepes ceeieCeer®eer ÒeJele&ve ueJeef®ekeÀlee nes³e.
met$e©Heele,
meg$e©Heeves,
†eJ f e¬eÀel r eeu r e ÒeceeCeMeej r yeoueceeieCeer®eer ÒeJele&ve ueJeef®ekeÀleepeeefnjele Ke®ee&leeu r e ÒeceeCeMeej r yeoue
%
%X
A
X
X X
X X
X X
X X
X X
A
X XSeA
S A
S A
S A
S A
S AeA S
Jejerue met$eele,
AeÒeJele&ve ueJeef®ekeÀlee
XS X Jemlet®³ee efJe¬eÀerleerue yeoue
XS X Jemlet®eer cegU efJe¬eÀer
XA X Jemlet®³ee peeefnjele Ke®ee&leerue yeoue
xA X Jemlet®ee cetU peeefnjele Ke®e&
ceeieCeer®³ee ÒeJele&ve ueJeef®ekeÀles®es ÒekeÀej (Types of Promotional Elasticity of
Demand) :
ceeieCeer®³ee ÒeJele&ve ueJeef®ekeÀles®es ÒekeÀej Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue. ceeieCeer®eer ÒeJele&ve
ueJeef®ekeÀlee Metv³eeHeemetve les Deveble He³e¥le ( 0elese) yeoueles.munotes.in
56
1)Metv³e ÒeJele&ve ueJeef®ekeÀlee ( 0Ae)
pesJne peeefnjele keÀ©ve DeLeJee peeefnjele Ke®ee&le yeoue nesJetvener Jemlet®³ee efJe¬eÀerle
keÀesCeleener yeoue nesle veener lesJne DeMee Jemlet®³ee ceeieCeer®eer ÒeJele&ve ueJeef®ekeÀlee Metv³e Demeles.
2)SkeÀkeÀ ÒeJele&ve ueJeef®ekeÀlee ( 1Ae)
pesJne Jemlet®³ee peeefnjeleerJej kesÀuesu³ee Ke®ee&®³ee meceÒeceeCeele Jemlet®eer ceeieCeer Jee{les lesJne
l³eeme ceeieCeer®eer SkeÀkeÀ ÒeJele&ve ueJeef®ekeÀlee Demes cnCeleele.
3)SkeÀeHes#ee peemle ÒeJele&ve ueJeef®ekeÀlee ( 1Ae)
pesJne Jemlet®³ee peeefnjeleerJej kesÀu³ee peeCeeN³ee Ke®ee&Hes#ee Jemlet®eer ceeieCeer peemle ÒeceeCeele
Jee{le Demesue lej l³eeme SkeÀeHes#ee peemle ÒeJele&ve ueJeef®ekeÀlee Demes cnCel eele.
4)SkeÀeHes#ee keÀceer ÒeJele&ve ueJeef®ekeÀlee ( 1Ae)
pesJne peeefnjele Ke®ee&leerue yeouee®³ee efoMesves Hejblet peeefnjele Ke®ee&®³ee ÒeceeCeeHes#ee keÀceer
ÒeceeCeele Jemlet®³ee efJe¬eÀerle yeoue Ie[tve ³eslees lesJne cee ieCeer®eer ÒeJele&ve ueJeef®ekeÀlee SkeÀeHes#ee keÀceer
Demeles.
Je=×er ueJeef®ekeÀlee Metv³e nesCes DeLeJee $eÝCe nesCes cnCepes peeefnjeleerJejerue Ke®e& DeveglHeeokeÀ
þjCes DeLeJee peeefnjele Ke®ee&cegUs veHe̳eele Ieì nesCes Demee neslees. DeLee&le peeefnjele Ke®e& ce³ee&osle
þsJeuee lej ûeenkeÀeb®ee mekeÀejelcekeÀ Òeeflemeeo efceUtve efJe¬eÀerle Jee{ nesles cee$e SkeÀe efJeefMe<ì ce³ee&osveblej
peeefnjele Ke®e& kesÀu³eeme efJe¬eÀerle Jee{ nesle veener.
ceeieCeer®eer ÒeJele&ve ueJeef®ekeÀlee Heg{e rue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer 2.15
Jejerue Deeke=Àleerle ‘ox’De#eeJej efJe¬eÀer Ke®e& lej ‘oy’De#eeJej Jemlet®eer efJe¬eÀer oMe&efJeueer
Deens. Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes meg©Jeeleer®³ee keÀeueeJ eOeerle efJe¬eÀer Ke®e& kesÀuee veener lejer efJe¬eÀer nesles.
veblej efJe¬eÀer Ke®ee&le Jee{ Peeu³eecegUs Jemlet®³ee efJe¬eÀerle Jee{ nesle peeles. SkeÀe efJeefMe<þ ce³ee&osveblej
efJe¬eÀer G®®eÊece efMeKej ieeþles. cee$e l³eeveblej peeefnjeleerJej kesÀue su³ee Ke®ee&®ee HeÀejmee HeÀe³eoe nesle
veener. keÀejCe veblej®³ee keÀeUele cnCepes m2veblej efJe¬eÀer Ke®ee&le Jee{ Peeueer lejer efJe¬eÀerle Jee{ ve
neslee efJe¬eÀer Ieìle peeleevee efometve ³esles.munotes.in
57
Jejerue Deeke=ÀleerJe©ve mecepeles keÀer m1lesm2He³e¥le peeefnjele Ke®ee&leerue yeoue efJe¬eÀerle
ceesþîee ÒeceeCeeJej yeoue Ie[Jetve DeeCeleele. cee$e l³eeveblej kesÀuesuee peeefnjele Ke®e& ceeieCeerle Nneme
Ie[Jet DeeCelees. cnCepes®e Jemlet®³ee ceeieCeerJej peeefnjele Ke®ee&®ee keÀesCeleener HeefjCeec e nesle veener.
2.7 ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀlee ceeHevee®³ee He×leer (METHODS OF
MEASURING ELASTICITY OF DEMAND)
ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee ceespeC³ee®³ee Heg{erue leerve He×leer Deensle.
1.SketÀCe Ke®e& (J³e³e) He×leer (Total Outlay Metho d)
2.MeskeÀ[sJeejer / DeevegHeeleerkeÀ He×le (Percentage Method)
3.efyebot / Yetefceleer³e He×le (Geometric or Point Method)
1)SketÀCe Ke®e& (J³e³e) He×leer (Total Outlay Method) :
ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee ceespeC³ee®eer ner He×leer [e@. ceeMe&ue ³eebve er ceeb[ueer. ³ee He×leerle
Jemlet®³ee efkebÀceleerle Peeuesu³ee yeouee®ee HeefjCeece cnCetve GHeYeeskeÌl³ee®³ee Ke®e& keÀjC³ee®³ee He×leerle pees
yeoue neslees ³eeJe©ve ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee ceespeueer peeles.
³ee He×leerle ceeieCeer®eer efkebÀc ele ueJeef®ekeÀlee ceespeC³ee®es leerve GHeÒekeÀej He[leele.
i.SkeÀkeÀ ueJeef®ekeÀlee1e
ii.SkeÀeHes#ee peemle ueJeef®ekeÀlee 1e
iii.SkeÀeHes#ee keÀceer ueJeef®ekeÀlee 1e
1)SkeÀkeÀ ueJeef ®ekeÀlee1e
Jemlet®³ee efkebÀceleerle yeoue Peeuee Demelee Jemlet®³ee ceeieCeerle DeMee ÒekeÀejs yeoue Ie[tve ³eslees
keÀer, l³ee JemletJej nesCeeje Ke®e& keÀe³ece DeLeJee efmLej jenlees. ³ee He×leerle efkebÀceleerle yeoue nesJetv ener
SketÀCe GlHeVe efmLej jnelees.
ceeieCeer®eer SkeÀkeÀ ueJeef®ekeÀlee Heg{erue lekeÌl³eeÜejs oMe&efJelee ³esF&ue.
lekeÌlee ¬eÀ. 2.4
Jemlegmecegn Jemlet®eer efkebÀcele
(P)Jemleg®eer ceeieCeer
(veiemebK³ee Q)SketÀCe Ke®e&
(P X Q)ceeieCeer®eer
ueJeef®ekeÀlee
A 6 3 18
B 3 6 18
C 2 9 18SkeÀkeÀ ueJeef®ekeÀlee
1e
2)SkeÀeHes#ee peemle ueJeef®ekeÀlee 1e
Jemlet®eer efkebÀcele yeoueueer Demelee JemletJej kesÀuee peeCeeje Ke®e& efkebÀceleer®³ee efJ e©× efoMesves
yeouele Demesue lej Jemlet®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee SkeÀeHes#ee peemle Demeles.munotes.in
58
lekeÌl³eeÜejs mHe<ìerkeÀjCe Heg{erueÒeceeCes oslee ³esF&ue.
lekeÌlee ¬eÀ. 2.5
Jemlegmecegn Jemlet®eer efkebÀcele
(P)Jemleg®eer ceeieCeer
(veiemebK³ee Q)SketÀCe Ke®e&
(P X Q)ceeieCeer®eer
ueJeef®ekeÀlee
A 5 3 15
B 4 4 16
C 3 6 18SkeÀeHes#ee peemle
ueJeef®ekeÀlee
1e
3)SkeÀeHes#ee keÀceer ueJeef®ekeÀlee 1e
Jemlet®eer efkebÀcele yeoueueer Demeleev ee JemletJej nesCeeje Ke®e& ne efkebÀceleer®³ee mece efoMesves
yeouele Demesue lej ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee SkeÀeHes#ee keÀceer Demeles. DeLee&le Jemlet®eer efkebÀcele Ieìueer
Demelee ceeieCeerle Jee{ nesles HeCe SketÀCe Ke®ee&le cee$e Ieì nesles.
Jejerue efJeMues
Jemlegmecegn Jemlet®eer efkebÀcele
(P)Jemleg®eer ceeieCeer
(veiemebK³ee Q)SketÀCe Ke®e&
(P X Q)ceeieCeer®eer
ueJeef®ekeÀlee
A 7 3 21
B 5 4 20
C 3 6 18SkeÀeHes#ee keÀceer
ueJeef®ekeÀlee
1e
SketÀCe Ke®e& / J³e³e He×leer®es leerve GHeÒekeÀej SkeÀe®e Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves Heg{erue ÒeceeCes
mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer 2.16
Jejerue Deeke=Àleerle ceeieCeer®eer efk ebÀcele ueJeef®ekeÀlee SketÀCe Ke®e& He×leerves ceespeueer Deens. Jejerue
Deeke=Àleerleerue ABYeeieele ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee SkeÀeHes#ee peemle Deens lej CDYeeieele ceeieCeer®eer
ueJeef®ekeÀlee SkeÀeHes#ee keÀceer Deens. Deeke=Àleerleerue BCne Yeeie ceeieCeer®eer SkeÀkeÀ ueJeef®ekeÀlee oMe&efJelees.munotes.in
59
2)MeskeÀ[sJeejer / DeevegHeeleerkeÀ He×le (Percentage / Propotional Method) :
[e@. ceeMe&ue ³eeb®eer ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee ceespeC³ee®eer He×le keÀener DeLe&Meem$e%eevee ³eesi³e
Jeeìueer veene r. ³eeleerue®e SkeÀ DeLe&Meem$e%e HeÌueJemeCes ³eebveer ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee ceespeC³eemeeþer
DeevegHeeleerkeÀ De LeJee MeskeÀ[e He×leer MeesOetve keÀe{ueer. l³eeb®³ee ³ee He×leervegmeej Jemlet®³ee efkebÀceleerle
Peeuesuee MeskeÀ[e yeoue Je l³ee®ee HeefjCeece cnCetve Jemlet®³ee ceeieCeerle Peeuesuee MeskeÀ[e yeoue ³eeb®es
iegCeesÊej ceespeues peeles. ³ee He×leerle ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee Heg{erue met$eeÜejs ceespeueer peeles.
†ceeieCeel r eeu r e MeskeÀ[e yeoueceeieCeer®eer ek f ebÀcele ueJeef®ekeÀleeek f ebÀceleel r eerue Mek s eÀ[e yeoue
%
%dQeP
ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee ceespeC³ee®³ee Jejerue He×leervegmeej Jemlet®³ee efkebÀceleerleerue MeskeÀ[e
yeoue ne Jemlet®³ee ceeieCeerleerue MeskeÀ[e yeoue eSJe{e Demesue lej ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee SkeÀkeÀ
1e Demeles. efkebÀceleerleerue MeskeÀ[e yeouee®ee HeefjCeece cnCetve Jemlet®³ee ceeieCeerle MeskeÀ[e peemle
yeoue nesle Demesue lej ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee SkeÀeHes#ee 1epeemle Demeles. lemes®e ceeieCeerleerue
MeskeÀ[e yeoue ef kebÀceleerleerue MeskeÀ[e yeoueeHes#ee keÀceer Demesue lej ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee SkeÀeHes#ee
keÀceer1e Demeles.
3)efyebot / Yetefceleer³e He×le (Geometric or Point Method)
ceeieCeer DeeefCe efkebÀcele ³eeleerue yeoue me g#ce Demeleerue lej ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee
ceespeC³eemeeþer efyebot He×leer GHe³egkeÌle þjles. [e@. ceeMe&ue ³eebveer ner He×leer MeesOetve keÀe{ueer Deens. pesJne
Jemlet®eer efkebÀcele DeeefCe Jemlet®eer ceeieCeer ³eeb®eer DeekeÀ[sJeejer efouesueer vemeles lej ceeieCeer Je¬eÀ efouesuee
Demelees lesJne ceeieCeer Je¬eÀeJejerue SKeeÐee efJeefMe<þ efyebot®³ee efþkeÀeCeer Demeuesu³ee ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee
ceespeC³eekeÀefjlee ner He×leer GHe³egkeÌle þjles.
jsKeer³e ceeieCeer Je¬eÀe®³ee mene³³eeve s ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee ceespeCeejer efyebot He×leer
Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer 2.17
Jejerue Deeke=Àleerle ABne jsKeer³e ceeieCeer Je¬eÀ oMe&efJeuee Deens. mecepee DeeHeCe Deeke=Àleer leerue
ceeieCeer Je¬eÀeJejerue ‘D’efyebot efJe®eejele Iesleuee lej ‘D’befyebot®³ee efþkeÀeCeer ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee
ceespeC³eemeeþer Heg{erue met$ee®ee JeeHej keÀjlee ³esF&ue.munotes.in
60
†ceeieCeer Je¬eÀeJejeu r e efyeo b ® t ee Keeue®ee YeeieceeieCee® r eer ueJeef®ekeÀleeceeieCeer Je¬eÀeJejeu r e efyebot®ee Jej®ee Ye eie
DBeDA
ceeieCeer Je¬eÀeJej erue Òel³eskeÀ efyebotle ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee JesieJesieUer Demeles. Heg{erue
Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves ns DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer 2.18
Deeke=ÀleerceO³es oMe&efJeuesu³ee ceeieCeer Je¬eÀeJej oeKeefJeuesu³ee JesieJesieUîe e efyebotpeJeU ceeieCeer®ee
ueJeef®ekeÀlee JesieJesieUer Deens.
2.8 ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee DeeefCe ÒeeHleer mebkeÀuHevee ³eebleerue DeeblejmebyebOe
(RELATIONSHIP BETWEEN ELASTICITY OF DEMAND
& REVENUE CONCEPTS)
mejemejer ÒeeHleer, meerceeble ÒeeH leer DeeefCe ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee ³eeb®ee Del³eble efvekeÀì®ee
mebyebOe Dee{Ulees. ne mebyebOe mHe<ì keÀjC³eemeeþer DeeHeCe Heg{erue Deeke=Àleer®ee efJe®eej keÀ©.
Deeke=Àleer 2.18munotes.in
61
³ee Deeke=Àleerleerue mejemejer ÒeeHleer Je¬eÀeJejerue DefyebotceOetve DeeHeCe XDe#eeJej GYee uebye
ìeketÀ. l³eeveblej YDe#eeJej Defyebotletve js
Je¬eÀ Deens. efyebot He×leerves
†ceeieCeer Je¬eÀeJejeu r e ey f eboH t eemev t e Kee ue®ee YeeieceeieCee® r eer ueJeef®ekeÀleeceeieCeer Je¬eÀeJejeu r e ey f ebotHeemetve Jej ®ee Yeeie
³esLes Keeue®ee Yeeie FDJe Jej®ee Yeeie DA
PFDEDA
cnCepes®e ARJe¬eÀeJejerue efyebotle ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀleePFDEDA DeMeer Demesue.
Jejerue Deeke=Àleerle QDns Deblej mejemejer ÒeeHleer oMe&efJeles keÀejCe, mejemejer ÒeeHleer †efkebÀcele
DeeefCeQD = OB ner efkebÀcele Deens. lej QMns Deblej meerceeble ÒeeHleer Deens.
PQDeQD QM
Pemejemejer ÒeeHleer
mejemejer ÒeeHleer - meec r eeble ÒeeHleer
pejAR = A DeeefCeMR = M Demesue lejAeA M
1
1A eA eM
eM eA A
eM A e
eMAe
cnCetve,
1eA MeDeeefCe
1eM Ae
Lees[ke̳eele,
†ceeieCeer ueJeef®ekeÀleemejemejer ÒeeHleer meec r eel b e ÒeeHleerceeieCeer ueJee® f ekeÀlee 1 DeeefCe
†ceeieCeer ueJeef®ekeÀlee-1mejemejer ÒeeHleer mejemejer ÒeeHleerceeieCeer ueJeef®ekeÀlee
Lees[ke̳eele mejemejer ÒeeHleer DeeefCe ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee ns oesvner efceUtve SKeeÐee
GlHeeove HeeleUerme meerceeble ÒeeHleer efkeÀleer Demesue les efveefM®ele keÀjleele. Jejerue met$eeb®³ee DeeOeejs ns
mHe<ì nesles keÀer,munotes.in
62
1.pej ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee 1meerceeble ÒeeHleer 0cnCepes®e ceeieCeer keÀceer Demesue lej meerceeble
ÒeeHleer ner $eÝCe Demeles.
2.pej ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee 0meerceeble ÒeeHleer 0cnCepes®e ceeieCeer SkeÀkeÀ ueJeef®ekeÀ Demesue
lej meerceeble ÒeeHleer ner Metv³e Demeles.
3.pej ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee 1meerceeble ÒeeHleer 0cnCepes®e pej ceeieCeer DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ
Demesue lej meerceeble ÒeeHleer ner Oeve Demeles.
DeMeeÒekeÀejs mejemejer ÒeeHleer, meerceeble ÒeeHleer DeeefCe ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee ns
SkeÀceskeÀebMeer mebyebefOele Deensle.
2.9 meejebMe
efkebÀcele ne ceeieCeerJej HeefjCeece keÀjCeeje Del³eble cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. Demes Demeues lejer
GHeYeeskeÌl³ee®es GlHeVe, He³ee&³eer Je HegjkeÀ Jemlet®³ee efkebÀceleerleerue yeoue, GHeYeeskeÌl³eeb®³ee DeeJe[er -
efveJe[er, He@ÀMeve, mejkeÀejer OeesjCe, F. Ie ìkeÀeb®eener ceeieCeerJej HeefjCeece neslees. efkebÀcele yeoueueer keÀer
ceeieCeer yeoueles ns ceeieCeer®³ee efme×ebleeJe©ve mecepeles cee$e efkebÀceleerle MeskeÀ[e efkeÀleer yeoue Peeuee Je
l³ee®ee HeefjCeece cnCetve ceeieCeerle MeskeÀ[e efkeÀleer yeoue P eeuee ns DeeHeCeeme ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀlesJe©ve
keÀUles. lesJne ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee mebkeÀuHevee DeLe&Meem$eer³e efJeJes®eveele Del³eble cenÊJee®eer ceeveueer
peeles. ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀlee ceeHevee®³ee DeveskeÀ He×leeR®ee efJekeÀeme P eeu³eecegUs DeLe&Meem$eer³e efJeJes®eve
megueYe Peeues Deens.
2.10 J³e<ìer DeO³e³eve
ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee Heg{erueÒeceeCes keÀe{ueer peeles.
Goe. ®ene®eer efkebÀcele 30©. efkeÀ.ûe@. Demeleevee 200 efkeÀ.ûe@. ®ene®eer ceeieCeer nesle er, cee$e ®ene®eer
efkebÀcele 10© efkeÀ.ûe@. Peeueer Demelee ®ene®eer ceeieCeer 270 efkeÀ.ûe@. Peeueer lej ®ene®³ee ceeieCeer®eer
efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee keÀe{e.
†
†ceeieCeel r eeu r e MeskeÀ[e yeoueceeieCee® r eer efkeÀ b cele ueJee® f ekeÀleeefkebÀceleel r eeu r e Mek s eÀ[e yeoue
ceeieCeel r eeu r e yeoue ek f ebÀceleel r eeu r e yeou
cegU ceeieCeere
ceU t ek f eÀbcele
70 20
200 30Q P
Q P
7 0
20 03 0
2 0
14
60
ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee 0.23munotes.in
63
Goe.
pejxJemlet®eer efkebÀcele 10©. Demeleevee efle®eer ceeieCeer 100 veieeb®eer nesleer pej x®eer
efkebÀcele 3 ©. Peeueer lej efle®eer ceeieCeer 85 veieeb®eer Peeueer, lejer xJemlet®³ee ceeieCeer®eer efkebÀcele
ueJeef®ekeÀlee keÀe{e.
2.11 MeyokeÀes
l³eeme ceeieCeer®es efveOee&jkeÀ IeìkeÀ cnCeleele, lej meJe& efveOee&jkeÀ IeìkeÀeb®es ceeieCeer ns HeÀueve
Demeles. ceeieCeer ns efkebÀceleer®es HeÀueve Deens.
Price Elasticity : efkeÀbcele ueJeef®ekeÀlee : efkebÀceleerle Peeuesu³ee MeskeÀ[e yeouee®es
ceeieCeerleerue MeskeÀ[e yeouee®es HeefjCeece DeY³eemeC³eemeeþer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee mebkeÀuHev ee
cenÊJee®eer þjles.
Income Elasticity : GlHeVe ueJeef®ekeÀlee : GlHeVeeleerue MeskeÀ[e yeoue Je l³ee®ee
HeefjCeece cnCetve ceeieCeerle Peeuesuee MeskeÀ[e yeoue ³eeb®ee DeY³eeme GlHeVe ueJeef®ekeÀlesÜejs kesÀues
peeles.
Cross Elasticity of Demand : ceeieCeer®eer ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee : SkeÀe Jemlet®³ee
efkebÀceleerleerue yeouee®ee ogmeN³ee Jemlet®³ee ceeieCeerleerue yeoueeMeer keÀe³e mebyebOe Deens ns ísokeÀ
ueJeef®ekeÀlesJe©ve mecepeles.
Revenue : ÒeeHleer -efJeefMe<ì keÀeUele, efJeefMe<ì efkebÀceleer uee Jemlet®es SketÀCe veie
efJekeÀu³eeveblej ÒeeHle Peeuesuee cenmetue cnCepes®e ÒeeHleer.
2.12 mJeeO³ee³e / ÒeMve
1.efJeefJeOe yeepeejeleerue ceeieCeer Je¬eÀe®es mJe©He mHe<ì keÀje.
2.ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®ee DeLe& meebietve cenÊJe mHe<ì keÀje.
3.ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®es ÒekeÀej meebiee.
4.GlHeVe ueJeef®ekeÀles®es meefJemlej efJeMues
6.ceeieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee ceeHevee®³ee He×leer meebiee.
7.ÒeeCeer mebkeÀuHevee DeeefCe ce eieCeer®eer efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee ³eeleerue menmebyebOe mHe<ì keÀje.
munotes.in
64
IeìkeÀ-2De
ceeieCeer efJeMues
(DEMAND ESTIMATION AND FORECASTING)
IeìkeÀ j®evee :
2De.0GÎsMe
2De.1ÒemleeJevee
2De.2ceeieCeer Devegceevee®ee DeLe&
2De.3ceeieCeer Devegceevee®es cenÊJe
2De.4ceeieCeer Devegceevee®³ee He×leer
2De.4.1meJex#eCe He×leer
2De.4.2meebefK³eefkeÀ³e He×leer
2De.5meejebMe
2De.6MeyokeÀes
2De.0 GÎsMe (OBJECTIVES)
ceeieCeer®e erHegJee&vegceeve mebkeÀuHevee mecepetve IesCes
ceeieCee r®³ee HetJee&vegceevee®es DeLe&Meem$eeleerue cenÊJe DeY³eemeCes
ceeieCeer®³ee HetJee&vegceeve ceeHevee®³ee He×leeR®es efJeMues
mHeOee&lcekeÀ ³etieele Òel³eskeÀ GÐeesiemebmLes®es cenÊJee®es ue#³e cenÊece veH eÀe ÒeeHle keÀjCes ns
Demeles. l³eemeeþer DeefOekeÀeefOekeÀ GlHeeove IesJetve DeeHeu³ee GlHeeovee®eer efJe¬eÀer peemleerle peemle keÀmeer
nesF&ue ³ee®ee efJe®eej Òel³eskeÀ GÐeesiemebmLee keÀjerle Demeles. l³eemeeþer JesieJesieUîee J³etnj®evee osKeerue leer
DeeKeles. ceie yeN³ee®e JesUe DeeHeu³ee Jemlet mesJeeb®³ee ceeieCeerle Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer peeefnjele
Ke®ee&®eener JeeHej kesÀuee peelees. HeCe ³ee meJe& yeeyeer keÀjle Demeleevee DeeHeCe efkeÀleer GlHeeove Iesleues
Heeefnpes, Jemlet®eer efkebÀc ele efkeÀleer þjefJeueer Heeefnpes cnCepes ûeenkeÀ DeeHeueer Jemlet efmJekeÀejleerue,munotes.in
65
yeepeejele DeeHeu³ee Jemletuee He³ee&³eer Jemlet GHeueyOe Deens keÀe? l³ee Jemlet®³ee GlHeeovee®ee DeeHeu³ee
Jemlet®³ee ceeieCeerJej mekeÀejelcekeÀ keÀer vekeÀejelcekeÀ Ò eYeeJe He[sue, DeMee DeveskeÀ yeeyeeR®ee efJe®eej
GlHeeokeÀeuee keÀjeJee ueeielees. l³eemeeþer yeN³ee®e JesUe GlHeeokeÀebÜejs meJex#eCeeÜejs ceeefnleer ieesUe kesÀueer
peeles.
Lees[ke̳eele DeeHeCe GlHeeefole kesÀuesu³ee JemletmesJeebvee SkeÀe efJeefMe< ì JesUsuee yeepeejHesþsle
efkeÀleer ceeieCeer Demesue ³ee®ee Deboepe yeebOeC³ee®ee Òe³elve GlHeeokeÀeÜejs kesÀuee peelees. efJeMes
2De.2ceeieCeer Devegceevee®ee DeLe& (MEANING OF DEMAND
FORECASTING)
’ceeieCeer Devegceeve cnCepes SKee Ðee Jemlet DeLeJee mesJes®³ee ceeieCeer®es mebYeeJ³e mJe©He J³ekeÌle
keÀjCes DeLeJee l³eeefJe
neue®eeueerb®ee ceeieesJee IesTve l³ee®³ee DeeOeejeJej ³eesi³e lees efveCe&³e IesCes ne ceeieCeer Devegceevee®ee
cenÊJee®ee nslet Demelees. ³ee IeìkeÀebceO³es DeefmlelJee le Demeuesues DeeefCe YeefJe<³eele ³esT MekeÀCeejs He³ee&³e,
ueeskeÀeb®³ee yeouel³ee DeeJe[er -efveJe[er, yeoueles GlHeVe F. efJeefJeOe IeìkeÀeb®es Meem$eMeg× efJeJes®eve kesÀues
peeles. DeMee ceeefnleer®³ee mene³³eeves YeefJe<³ekeÀeueerve DeefveefM®eleles® eerefleJe´lee keÀceer keÀjCes Meke̳e nesles.
DeLee&le, ceeieCeer Deveg ceeve cnCepes SKeeÐee efJeefMe<ì #eCeer GHeueyOe Demeuesu³ee ceeefnleer®³ee
DeeOeejeJej DeefveefM®ele mJe©Hee®³ee YeeJeer ceeieCeerefJe
1.ceeieCeer®ee HetJe& Deboepe HewMeeceO³es efkebÀJee JemletceO³es J³ekeÌle kesÀuee peelees.
2.ceeieCeer®ee HetJe& Deboepe cnCepes YeefJe< ³ekeÀeueerve DeHesef#ele ceeieCeer keÀer p³eeceO³es MebYej ìkeÌkesÀ
De®etkeÀlee vemeles.
3.ceeieCeer®³ee Devegceevee®ee GÎsMe mHe<ì Demeuee Heeefnpes.
4.ceeieCeer®ee HetJe&Devegceeve GÐeesie, GÐeesiemebmLee le mes®eje<ì^er³e HeeleUerJej kesÀuee peelees.
5.ceeieCeer®ee Devegceeve keÀeueeJeOeer®³ee meboYee&le J³ekeÌle kesÀuee peelees.
2De.3ceeieCeer Devegceevee®es cenÊJe (SIGNIFICANCE OF DEMAND
FORECASTING)
meO³ee®³ee ieleerMeerue DeeefCe leerJe´ mHeOee&lcekeÀ yeepeejj®evesle ceeieCeer HetJe&Devegceeve ner
GÐeesiemebmLes®³ee DeefmlelJee®³ee DeeefCe Òeieleer®³ee ¢<ìerves DeefleMe³e DeeJeM³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens.
YeefJe<³ekeÀeueerve ceeieCeer®ee ³eesi³e Deboepe Demeu³eeefMeJee³e GlHeeove efJe
66
peJeUHeeme DeMeke̳e Dem eles. yeN³ee®e JesUe ceeieCeer®³ee HetJee&vegceeveeefMeJee³e Iesleuesues efveCe&³e DeeefCe
DeeKeuesues OeesjCe efoMeenerve þjleele. DeLee&le HetJee&vegceeve ner DeeJeM³ekeÀ DeeefCe DeìU Òeef¬eÀ³ee Deens.
ceeieCeer®³ee HetJee&vegceevee®es cenÊJe Heg{erue cegÐeeb®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
1)YeefJe<³ekeÀeueerve efve³eespeve (Future Planning) :
ceeieerue ceeieCeer®³ee ÒeJe=Êeer®ee DeY³eeme kesÀu³eeme YeefJe<³eele ceeieCeer efkeÀleer Demesue ³ee®ee
Deboepe ³eslees Je l³eevetmeej J³eJe mee³eeceO³es efve³eespeve keÀjlee ³esles. Devegceevee®³ee mene³³eeves GlHeeove
Òeef¬eÀ³esceO³es efve³eespeve kesÀu³eeme DeefleGlHeeovee®ee ÒeMve GÓJele veener.
2)ÞeceMekeÌleer®es efve³eespeve (Manpower Planning) :
YeefJe<³eele DeeHeu³ee GlHeeoveeuee cee ieCeer Demesue Demee Deboepe Demeu³eeme GlHeeokeÀeuee
DeeHeu³ee GÐeesiemebmLesceO³es Demeuesu³ee ÞeefcekeÀeb®es efve³eespeve keÀjlee ³esles. YeefJe<³eele DeeHeu³eeuee efkeÀleer
kegÀMeue ÞeefcekeÀ ueeieleerue lemes®e DekegÀMeue ÞeefcekeÀeb®eer, He³e&Jes#eke À, J³eJemLeeHekeÀ ³eeb®esner efve³eespeve
ceeieCeer Devegceevee®³ee mene³³eeves keÀjlee ³esles.
3)J³eJemee³ee®³ee efJemleejemeeþer GHe³etkeÌle (Useful for Business
Expansion) :
ceeieCeer®ee Devegceeve Demesue lej GlHeeokeÀeuee YeefJe<³eele DeeHeu³ee GÐe esiee®³ee efJemleeje®eer
DeeKeCeer keÀjlee ³esles. DeeHeu³ee JemletmesJeeb®eer ceeieCeer YeefJe<³eele Jee{C³ee®eer Meke̳elee Demesue lej
GlHeeokeÀ DeeHeu³ee J³eJemee³ee®³ee efJemleejemeeþer Òe³elve keÀjlees. ³eeGueì HeefjefmLeleerle GÐeesie
efJemleeje®eer peesefKece IesC³ee®es lees ìeUlees.
4)efkebÀcele efveefM®eleer (Price Determination) :
ceeieCeer®ee Devegceeve Demeu³eeme DeeHeu³ee Jemlet®eer efkeÀleerefkebÀcele efveefM®ele kesÀueer Heeefnpes ³ee®es
%eeve GlHeeokeÀeuee nesles. yeN³ee®eJesUe ceeieCee r Devegceevee®³ee mene³³eeves JemletmesJeeb®ee ke=Àef$ece legìJe[e
efvecee&Ce keÀ©ve peemle efkebÀcele DeekeÀe©ve DeefleefjkeÌle veHeÀe keÀceeefJeC³ee®ee GlHeeokeÀekeÀ[tve Òe³elve
kesÀuee peelees.
5)efJe¬eÀer®es GefÎ<ì Je OeesjCe þjefJeC³eeme GHe³egkeÌl e(Useful to Determine Sales
Objectives ):
YeefJe<³eele Jemletuee ceeieCeer efkeÀleer Demesue ³ee®ee Deboepe keÀ©ve DeeHeu³ee GlHeeoveeefJe
MekesÀue ³ee®ee Deboepe ceeieCeer DevegceeveeJe©ve ³eslees.
6)GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®³ee KejsoerefJe
Yetceer, Þece, Yeeb[J eue DeeefCe meb³eespekeÀ ns GlHeeovee®es Del³eble cenÊJee®es ®eej IeìkeÀ Deensle.
GlHeeokeÀeuee DeeHeu³ee GlHeeovee®³ee ceeieCeer®ee efveì HetJee&vegceeve Demesue lej efkebÀJee YeefJe<³eele DeeHeu³ee
GlHeeovee®³ee ceeieCeerle Jee{ nesC³ee®eer Meke̳elee De mesue lej GlHeeove IeìkeÀeb®³ee GYeejCeer meboYee&le
efveCe&³e IesC³eele ceole nesles.munotes.in
67
7)YeefJe<³ekeÀeueerve OeeskesÀ ìeUC³eeme ceole :
GlHeeokeÀeuee ceeieCeer®ee HetJee&vegceeve Demeu³eeme DeefleGlHeeove, efkebÀcele Ieì, ceeieCeerleerue
Ieì, GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®³ee efkebÀceleer F. mebyebOeerle GÓJeCeeN³ee mecem³ee DeLeJee Oeeske̳eeb®eer efleJe´lee keÀceer
keÀjC³eeme ceole nesles.
8)GÐeesiee®eer Je=ef× DeeefCe efJekeÀeme (Growth and Development of
Industry) :
keÀesCel³eener GÐeesiemebmLes®³ee Het{s J e=ef× DeeefCe efJekeÀemee®es efoIe&keÀeueerve GefÎ<ì Demeles.
l³ee®³ee Hetle&lesmeeþer ceeieCeer®ee HetJee&vegceeve cenÊJee®ee þjlees.
2De.4ceeieCeer Devegceevee®³ee He×leer (METHODS OF DEMAND
FORECASTING / ESTIMATION)
ceeieCeer®³ee Devegceevee®³ee He ×leer Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1meJex#eCe He×leer (Survey Method)
2meebefK³eefkeÀ³e He×leer (Statistical Method)
lekeÌlee ¬eÀ. 2De.1
ceeieCeer Devegceeve He×leer
2De.4.1 meJex#eCe He×leer (Survey Method) :
YeeJeer ceeieCeerefJe
³eeceO³es mebyebefOele le%eeb®es cele DeeefCe Deboepener HeejKeues peel eele. meeOeejCele: meJex#eCe He×leer®ee
GHe³eesie ne veefJeve Jemletb®³ee ceeieCeer®ee Devegceeve keÀe{C³eemeeþer kesÀuee peelees. ³ee He×leerleerue Devegceeve
ns J³eeqkeÌleiele cele DeeefCe Devegceeve ³eebJej DeeOeeefjle Demeleele.
³ee He×leerceO³es,
1)ûeenkeÀ meJex#eCe / cele DeeefCe
2)le%ecele ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
1)ûeenkeÀ meJex#eCe (Consumer’s Survey) :
ûeenkeÀ meJex#eCe ner He×le ceeieCeer Devegceevee®eer DeefleMe³e meesef³emkeÀj DeeefCe Òel³e#e He×le
Deens. ³ee He×leerle ûeenkeÀebme Òel³e#eefjl³ee l³eeb®³ee YeeJeer yeoueeyeeyele GHe³eesieer ÒeMve efJe®eejuesmunotes.in
68
peeleele. DeuHekeÀeueerve Deboepe Jele&efJeC³eemeeþer meJex#eCee®eer ner He×le DeJeuebyeueer peeles. ³ee He×leerle
mebYeeJ³e ûeenkeÀebMeer mebHeke&À meeOeuee peelees Je l³eeb®eer celes DeepeceeJeueer peeleele. DeMee meJex#eCeeletve
ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[er, Jemletuee l³eeb®ee DemeCeeje Jele&ceevekeÀeueerve mebYeeJ³e Òeeflemeeo, Jemlet®es
iegCe-oes
1)mebHetCe& meJex#eCe He×leer (Complete Enumeration Method) :
³ee He×leerle yeepeejHesþsle Òel³e#e ûeenkeÀebMeer mebHeke&À meeOetve Jemletb®³ee KejsoerefJe
meecegefnkeÀ cele Jele&efJeues peeles.
³ee He×leerves De®etkeÀ ceeefnleer efceUefJelee ³esles lemes®e GHeueyOe ceeefnlee r®³ee DeeOeejs ³eesi³e
Devegceeve keÀe{lee ³eslees. Demes Demeues lejer ner He×le Del³eble Keef®e&keÀ Deens. lemes®e DeefOekeÀ JesUKeeT
Deens. yeN³ee®e JesUe ûeenkeÀebMeer mebHeke&À meeOeCes KetHe DeJeIe[ Demeles.
2)vecegvee meJex#eCe He×leer (Sample Su rvey Method ):
³ee He×leerceO³es meJe& ûeenkeÀebMeer mebHeke&À ve meeOelee efveJe[keÀ®e ûeenkeÀeb®³ee cegueeKeleer Iesleu³ee
peeleele. ³eemeeþer ûeenkeÀeb®eer efJeefMe<ì ìkeÌkesÀJeejer cegueeKeleermeeþer efJe®eejele Iesleueer peeles. mecepee
100000 ûeenke ÀebHewkeÀer 10… vecegvee DeekeÀeje®eer efveJe[ kesÀueer lej kesÀJeU 10,000 ûeenkeÀeb®³ee
meJex ³ee He×leerÒeceeCes kesÀuee peeF&ue.
ceeieCeer®³ee Devegceevee®³ee ceeHevee®eer leMeer ner keÀceer Keef®e&keÀ He×leer Deens. efMeJee³e JesUs®eener
³ee He×leer le ye®ele nesles. Demes Demeues lejer ³ee He×leerle DeefOekeÀ le%e J³ekeÌleeR®eer iejpe ueeieles. lemes®e
vecegvee efveJe[er®es efJeMes
³ee He×leerl e Jemlet®³ee ceeieCeer®ee HetJee&vegceeve ne l³ee Jemletme Demeuesu³ee ceO³emLe JemletJe©ve
efveefM®ele keÀjlee ³esles. ³ee He×leer®ee GHe³eesie meceûeue#eer DeeefLe&keÀ efve³eespeveele kesÀuee peelees.
2)le%ecele (Expert Opinion) :
keÀenerJesUe ceeieC eer HetJee&vegceeveemeeþer keÀener GlHeeokeÀ ûeenkeÀebSsJepeer l³ee #es$eeleerue le%e,
peeCekeÀej DeeefCe DevegYeJeer J³eeqkeÌleb®³ee celeeb®eer HeneCeer keÀjC³eeme keÀener JesUe ÒeeOeev³e efoues peeles. p³ee
J³eeqkeÌleb®ee yeepeejeMeer efoIe&keÀeueerve me byebOe Deens DeMee J³eeqkeÌleb®eer ceeieCeer Devegceeve peeCetve IesC³eemeeþer
efveJe[ kesÀueer peeles. ³eeceO³es efJe¬eÀer ÒeefleefveOeer, efJe¬eÀer J³eJemLeeHekeÀ, efkeÀjkeÀesU Je IeeTkeÀ efJe¬esÀles ³eeb®eer
efveJe[ kesÀueer peeles. ³ee J³ekeÌleeRvee ûe enkeÀeb®eer ceveesJe=Êeer DeefOekeÀ ceeefnle Demeu³eeves DeMee DevegYeJeer
J³eeqkeÌleb®eer celes ceeieCeerefJe
69
iegCe-
i.GHeYeeskeÌl³eeb®es Òel³es#e cele mecepeles.
ii.le%eeb®³ee celeele peemle mel³elee Demeles.
iii.le%ecele HeneCeer keÀceer Keef®e&keÀ Demeles.
iv.De®etkeÀ DeeefCe efJeveeefJeuebye celeÒeoMe&ve ns ³ee He×leer®es efJeMes
ii.GÊejeleerue meboeriOelee
iii.ÒeMveeJeueer efveoex
³ee He×leer J³eefleefjkeÌle yeepeej DeY³eeme DeeefCe Òe³eesie H e×leer lemes®e efve³ebef$ele yeepeej Òe³eesie
He×leer ³ee He×leeR®eener DeJeuebye ceeieCeer Devegceeveemeeþer kesÀuee peelees.
yeepeej DeY³eeme HeneCeer He×leerceO³es efveJe[ kesÀuesu³ee ûeenkeÀeb®³ee Òeefleef¬eÀ³es®es efveefj#eCe kesÀues
peeles. ³eeJe© ve Jemlet®eer efkebÀcele DeeefCe Òeeslmeenve ³eeyeeyele efveCe&³e Iesleues peeleele.
efve³ebef$ele yeepeej He×leerle DeY³eemeemeeþer Òe³eesieMeeUs SsJepeer Demmeue yeepeejHesþs®ee JeeHej
kesÀuee peelees. ner He×leer veefJeve GlHeeove meeoj keÀjC³eemeeþer DeLeJee Òe®eefuele GlHeeove veefJeve
yeepeejHesþsle DeeCeC³eemeeþer efJeMes
meO³ee ceesþîee ÒeceeCeeJej ceeieCeer Devegceeveemeeþer meebefK³ekeÀer³e He×leer®ee DeJeueby e kesÀuee
peelees. iesu³ee keÀener Je
mebYeeJ³e ®e{ -Gleej nîeeefJe
ceeieCeer®³ee Deboepee®³ee meebefK³eefkeÀ³e He×leerle Heg{erue He×leeR®ee meceeJesMe neslees.
i.keÀue Òe#esHeCe He×leer
ii.YeejceeHeve ef Je
iv.SkeÀef$ele meefcekeÀjCe He×leer
1)keÀue Òe#esHeCe He×leer (Trend Projection Method) :
³ee He×leerle Hes{er®³ee YetlekeÀeUeleerue efJe¬eÀer®³ee JesieJesieUîee keÀeUeleerue ceeefnleer®³ee DeeOeejs
YeefJe<³ekeÀeueer ve efJe¬eÀer Deboepe Jele&Jeuee peelees. keÀeueÞesCeer ceeefnleer ne iesu³ee keÀener Je
Deboepe Jele&efJeuee peelees. k eÀue Òe#esHeCeemeeþer Heg{erue cegK³e He×leeR®ee JeeHej kesÀuee peelees.munotes.in
70
1)efveefj#eCeeÜejs keÀue js
kesÀueer peeles DeeefCe efveefj#eCeeletve keÀue js
Deepe®³ee efmLeleeruee DeuHelece Jeie&He×leer peemleerle peemle JeeHejueer peeles. ner SkeÀ ieefCeleer³e
He×leer Demetve l³eeÜejs keÀue js
³eeceO³es efJe¬eÀer®es meceerkeÀjCe KeeueerueÒeceeCes efoues peeles.
efJe¬eÀer a b(Je
a bns ceeieerue Je
ceeieCeer Devegceeve keÀe{lee ³eslees.
Goe. ' 'XveeJee®³ee GÐeesiemebmLes®³ee iesu³ee keÀener Je
lekeÌlee ¬eÀ. 2De.2
Je
2017 DeeefCe 2018 meeþer®³ee Deboeefpele efJe¬eÀer®eer ceeefnleer DeeHeCeeme Heg{erueÒeceeCes
keÀe{lee ³esF&ue.
S a bT ³ee meceerkeÀjCeeleerue a b®es cetu³e m eeOes meceerkeÀjCe mees[Jetve keÀe{lee
³esF&ue.
2S Na b T
ST a T b T
Jejerue efveefj#eCeeÜejs DeeHeCeeme Heg{erue lekeÌlee mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.munotes.in
71
lekeÌlee ¬eÀ. 2De.3
Je
2013 2 50 100 4
2014 3 48 144 9
2015 4 52 208 16
2016 5 60 300 25
15T 250S 792 ST215 T
Jejerue meceerkeÀjCeele Keeueerue cetu³e JeeHeju³eeme
2250 5 15
792 15 55ST Na b T
a b
ST a T b T
a b
meceerkeÀjCe 6 Je 7 SkeÀef$ele mees[efJeu³eeme 792 15 55 a b
meceerkeÀjCe 6 uee 3 ves iegCeues Demelee Heg{erue meceerkeÀjCe efceUles.
792 15 45 a b
meceerkeÀjCe 6 ceOetve 7 Jepee kesÀu³eeme
792 15 55
750 15 45
042 10a b
a b
b
cnCetve 42 10b
4.2b
Deelee a®es cetu³e keÀe{t. l³eemeeþer b®es cetu³e meceerkeÀjCe 6 ceO³es JeeHe©.
250 5 15
250 5 15 4.2
250 5 63
250 63 5
187 5
187 5
37.4a b
a
a
a
a
a
a
a bmeeþer ns meceerkeÀjCe mees[Jetve DeeHeCeeme 37.4a Je 4.2b ns cetu³e efceUles
³ee DeeOeejs keÀue js
72
Jejerue meceerkeÀjCee®³ee DeeOeejs ceeieerue Je
lekeÌlee ¬eÀ. 2De.4
2012 37.4 +4.2 (1) = 41.6
2013 37.4 +4.2 (2) = 45.6
2014 37.4 +4.2 (3) = 50.0
2015 37.4 +4.2 (4) = 54.2
2016 37.4 +4.2 (5) = 58.4
2017 37.4 +4.2 (6) = 62.6
2018 37.4 +4.2 (7) = 66.8
DeuHelece Jeie& He×leervegmeej 2017 Je 2018 ³ee Je< ee&meeþer®eer Deboeefpele efJe¬eÀer Deveg¬eÀces
`62.6 keÀesìer Je `66.8 keÀesìer SJe{er Demesue.
3)®euele mejemejer He×leer (Moving Average Method) :
YeefJe<³ekeÀeueerve efJe¬eÀer®ee Deboepe yeebOeC³eemeeþer ³ee He×leer®ee JeeHej kesÀuee peelees. Jesie JesieUîee
Je
2)YeejceeHeve efJe
YeefJe<³ekeÀeueerve Deboepe Jele&Jeves Meke̳e nesles. JesOeMeeUsle Deboepe Jele&JeC³eemeeþer DeMee He×leer®ee JeeHej
kesÀuee peelees. ³ee He×leerle keÀeue ÞesCeermeejK³ee meebefK³ekeÀer³e efveoxMeebkeÀe®ee JeeHej kesÀuee peelees. keÀeue
Òe#esHeCe He×leerleerue megOeejCee cnCetve ³ee He×leerkeÀ[s Heeefnues peeles. ³ee He×leerle DeeefLe&keÀ ®eueeb®ee
efveoxMeebkeÀ yeveefJeuee peelees.
3)ÒeleerHeiece He×le (Regression Method) :
HetJee&vegceeve Jele&JeC³eemeeþer ³ee He×leer®ee JeeH ej ceesþîee ÒeceeCeeJej kesÀuee peelees. DeLe&le%eebceO³es
meJee&efOekeÀ ueeskeÀefÒe³e DeMeer ner He×leer Deens. SkeÀe ®euee®³ee ceeefnleer Demeuesu³ee mebK³esHeemetve ogmeN³ee
®euee®es ceeefnleer vemeuesues cetu³e keÀe{C³ee®eer ner SkeÀ DeefleMe³e cenÊJee ®eer He×leer Deens. ³ee He×leerle
Jemlet®eer ceeieCeer DeeefCe l³eeb®³eeMeer mebyebefOele SkeÀ efkebÀJee DeveskeÀ mJeleb$e ®eue ³eeleerue mebyebOe mHe<ì kesÀuee
peelees. ³eele GlHeVe, Jemlet®eer efkebÀcele, Dev³e Jemletb®³ee efkebÀceleer, peeefnjele Ke®e& F. IeìkeÀeb®ee meceeJesMe
neslees.munotes.in
73
oesve ®eueeleerue mebyebOe mHe<ì keÀjC³eemeeþer meeOes ÒeleerHeiece JeeHejues peeles. SkeÀ DeJeuebyetve
Demeuesues ®eue DeeefCe ogmejs mJeleb$e ®eue ³eebleerue mebyebOe meeO³ee ÒeefleHeieceeÜejs mHe<ì keÀjlee ³esles.
4)SkeÀef$ele meceerkeÀjCe He×le (Simultaneous Equation Method ):
³ee He×leerme mebHetCe& J³eJemLee ¢<ìerkeÀesCe cnCetve DeesUKeues peeles. ³ee He×leerle meJe& ®eueeb®ee
SkeÀef$eleHeCes efJe®eej kesÀuee peelees. DeeefLe&keÀ efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle Òel³esk eÀ ®eue Dev³e ®eueebJej ÒeYeeJe
ìekeÀlees. HeefjCeeceer l³eeb®ee SkeÀef$ele efJe®eej keÀjCes meb³egeqkeÌlekeÀ þjles. HetJe&efveOee&jerle ®eueeb®ee DeeOeej
IesJetve Jemlet®eer YeefJe<³eeleerue ceeieCeer MeesOetve keÀe{ueer peeles.
2De.5meejebMe
Òemlegle ÒekeÀjCeele kesÀuesues efJeMues
efvecee&Ce neslees Je HeefjCeeceer GlHeeove mebmLee leesìîeele peeleele. cee$e ceeieCeer®ee Devegceevee®ee
GlHeeokeÀebveer ®eebieuee DeY³eeme kesÀu³eeme efvecee&Ce nesCeeje DeefleGlHeeovee®ee ÒeMve otj nesJetve GÐeesie
mebmLee cenÊece veHeÀe keÀceeJet MekeÀleele. meÐe efmLeleerle ceeieCeer®ee Devegceeve cee speC³ee®³ee DeveskeÀ
veJeveefJeve He×leer DeLe&Meem$eele efJekeÀefmele Peeu³eecegUs GlHeeokeÀebvee ceeieCeer®ee HetJee&vegceeve ue#eele IesJetve
GlHeeove Je efkebÀcele efveefM®eleeryeeyele®es efveCe&³e Ieslee ³esleele.
2De.6MeyokeÀes
ceeieCeer®es Meem$eMeg× YeeefkeÀle keÀjCes cnCepes ceeieCeer®ee HetJee&vegceeve nes³e.
Estimation :Deboepe efkebÀJee ceespeceeHe
Survey :meJex#eCe :SKeeÐee IeìkeÀeefJe
Statistical :meebefK³eefkeÀ³e :yeN³ee®e JesUe JesieJesieUîee meebefK³eefkeÀ³e meeOeve / He×leeR®ee
JeeHej keÀ©ve oesve ®eueebceOee rue mebnmebyebOee®es ceespeceeHe keÀjlee ³esles.
2De.7mJeeO³ee³e / ÒeMve
1.ceeieCeer®ee HetJee&vegceeve cnCepes keÀe³e? meefJemlej mHe<ì keÀje.
2.ceeieCeer®³ee HetJee&vegceevee®es cenÊJe meebiee.
3.ceeieCeer HetJee&vegceevee®eer meJnx#eCe He×leer mHe<ì ke Àje.
4.ceeieCeer HetJee&vegceevee®³ee meebefK³ekeÀer³e He×leeR®es mHe<ìerkeÀjCe Ðee.
munotes.in
74
IeìkeÀ -3
IeìkeÀ-3
HegjJeþe DeeefCe GlHeeove efveCe&³e -Yeeie-1
(SUPPLY AND PRODUCTION
DECISIONS -PART 1 )
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎ<ìs
3.1 ÒemleeJevee
3.2 GlHeeove HeÀueve : yeouel³ee ÒeceeCe HeÀuee®³ee efve³eceemen DeuHekeÀeueerve efJeMues
3.4 oerIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀueve DeeefCe ÒeceeCeHeÀuee®ee efve³ece
3.0 GefÎ<ìs
GlHeeove HeÀuee®ee DeLe&, J ewefMe<ìîes Je ÒekeÀej DeY³eemeCes.
oesve GlHeeove IeìkeÀeb®³ee meboYee&le GlHeeove HeÀue mecepetve IesCes.
DeuHe Je oerIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀue efve³ecee®es DeO³e³eve keÀjCes.
3.1 ÒemleeJevee
keÀesCel³eener GlHeeokeÀe®³ee ¢<ìerves HegjJeþe Deeef Ce GlHeeove ns oesve IeìkeÀ Del³eble cenÊJee®es
Demeleele. GlHeeove DeeefCe HegjJeþîeeceO³es HejmHej menmebyebOe Demelees. keÀejCe GlHeeove HeeleUerJej
HegjJeþîee®eer HeeleUer DeJeuebyetve Demeles. lej GlHeeove HeeleUer GlHeeove Òeef¬eÀ³esceO³es GHe³eesiee le
DeeCeu³ee peeCeeN³ee GlHeeove IeìkeÀeb®eer cee$ee Je l³eeb®eer DeLe&#ecelee ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. l³ee
¢<ìerkeÀesveeletve GlHeeove HeÀuevee®ee DeY³eeme cenÊJee®ee þjlees. GlHeÊeer DeeefCe Deeoeve ³eeleerue
menmebyebOe cnCepes GlHeeove HeÀueve nes ³e. ceeieCeer®³ee DevegMebieeves HegjJeþîeele yeoue keÀjeJee ueeieiees,
lesJne Deeoeve Je Òeoeveeleerue ne menmebyebOe yeouelees. ³eeletve®e yeouel³ee ÒeceeCe HeÀuee®ee Je oerIe&keÀeueerve
GlHeeove HeÀuee®ee DeY³eeme DeeJeM³ekeÀ þjlees. DeLee&le GlHeeoveeM eer mebyebefOele IeìkeÀeb®ee DeY³eeme
DeeHeCe ³ee IeìkeÀeceO³es IesCeej Deenesle.munotes.in
75
3.2 GlHeeove HeÀueve (PRODUCTION FUNCTION) : yeouel³ee
ÒeceeCe HeÀuee®³ee efve³eceemen DeuHekeÀeueerve efJeMues
GlHeeovee®es IeìkeÀ (Òeoeve DeeefCe Deeoeve) ³eeleerue HeÀueveelcekeÀ menmebyebOe oMe&efJeles. Deeoevee®eer
He³ee&Hle cee$ee Je keÀe³e&#ecelee G®®e Demesue lej Jee{er (Òeoeve) GlHeeove efceUt ueeieles. Dev³eLee
GlHeÊeerceO³es Ieì nesles. cnCetve ne menmebyebOe meKeesueHeCes DeY³eemeCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
J³eeK³ee :
1)Òee. efueHmes :
’GlHeeove Òeef¬eÀ³esle IeìkeÀeb®³ee p³ee mesJee efveefJe<ìer (Deeoeve) mJeªHeele JeeHeju³ee peeleele
Je l³eecegUs GlHeeove HeÀu e ³ee mJeªHeele p³ee Jemlet ÒeeHle nesleele ³ee oesneWleerue HejmHej mebyebOeeuee
`GlHeeove HeÀueve' cnCeleele.“
2)’GlHeeove Je GlHeeovee®es IeìkeÀ ³eeb®³eeleerue HeÀueveelcekeÀ HejmHej mebyebOeeme GlHeeove HeÀueve
cnCeleele.“
J³eeK³eebceO³es mHe<ì kes Àuesuee mebyebOe met$eªHeeves KeeueerueÒekeÀejs ceeb[lee ³eslees.
1, , ... P F L L C n
PGlHeeove
FHeÀueve (Function)
LYetceer(Land)
1LÞece(Labour)
CYeeb[Jeue (Capital)
³ee®ee DeLe& GlHeeove ns GlHeeove IeìkeÀeb®es (Deeoeve) HeÀue nes³e. GlHeeokeÀ keÀesCel³eener
Jemlet®es GlHeeove Iesleevee Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue ³eemeejK³ee GlHeeove IeìkeÀeb®ee GHe³eesie keÀjlees .
GlHeeove cee$es®³ee DeekeÀejceeveevegmeej Deeoeveeb®³ee cee$eeb®eer efveJe[ keÀ©ve Deeoeve -Òeoeve menmebyebOe
meeÐe keÀjlees. Goe. Yetceer®eer SkeÀ, Þecee®³ee oesve Je Yeeb[Jeuee®³ee oesve DeMee SketÀCe Hee®e cee$eeb®³ee
mene³³eeves 50 veie GlHeeove ÒeeH le keÀjlee ³esles, ns GlHeeove HeÀueveeJe©ve meebielee ³esles.
De)JewefMe<ìîes (Features ):
Heg{erue JesieJesieUîee JewefMe< ìîeebJe©ve GlHeeove HeÀuee®eer DeefOekeÀ keÀuHevee ³esles.
1)Deeoeve -Òeoeveeleerue menmebyebOe :
GlHeeove HeÀueve Deeoeve De eefCe Òeoeveeleerue menmebyebOe mHe<ì keÀjCeejer mebkeÀuHevee Deens.
GlHeeove Òeef¬eÀ³esle Deeoevee®es efkeÀleer veie GHe³eesieele DeeCeues Demelee efkeÀleer veiee®es GlHeeove nesles ns ³ee
menmebyebOeeletve mHe<ì keÀjlee ³esles.munotes.in
76
2)keÀeueeJeOeer :
GlHeeove HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee vescekesÀHeCeeves mHe<ì keÀjC³eemeeþer keÀeueeJeOeer®ee meboYe&
efJe®eejele I³eeJee ueeielees. Goe. 5 veie Deeoeveeb®³ee mene³³eeves Òeefleefoveer 100 veie GlHeeove ÒeeHle
nesles.
3)leebef$ekeÀ yeouee®ee ÒeYeeJe :
GlHeeove HeÀueveeJej meelel³eeves yeoueCeeN³ee leebef$ekeÀ yeeyeeR®ee ÒeYeeJe He[lees. pesJne
leb$e%eeveeceO³es megOeejCee nesles, lesJne l³ee®eer keÀe³e&#ecelee Jee{tve GlHeeoveeceO³es Jee{ Ie[tve ³esles.
4)IeìkeÀcee$eeb®ee ÒeYeeJe :
GlHeeove HeÀueeJej Deeoev eeb®³ee cee$eeb®ee ÒeYeeJe He[lees. pej GlHeeokeÀeves GlHeeove
Jee{efJeC³ee®³ee GÎsMeeves Deeoeveeb®³ee cee$ee Jee{efJeu³ee lej GlHeÊeerceO³es Jee{ nesles, lesJne Deeoeve
Òeoeveeleerue HeÀueveelcekeÀ mebyebOe yeouelees.
5)leebef$ekeÀ mebkeÀuHevee :
GlHeeove HeÀueve ner SkeÀ leebef$ekeÀ mJeªHee®eer mebkeÀuHevee Deens. p³eeÜejs DeeHeCeeme Deeoeve -
Òeoeveeleerue efveefM®ele menmebyebOe HeÀuevee®³ee mene³³eeves meebielee ³eslees.
ye)GlHeeove HeÀuee®es ÒekeÀej (Types of Production Function ):
GlHeeoveeceO ³es nesCeejs yeoue DeeefCe keÀeueKeb[e®³ee DeeOeejeJej GlHeeove HeÀuevee®es ÒecegKe
Hee®e ÒekeÀejeceO³es efJeYeepeve keÀjlee ³esles.
1)efmLej ÒeceeCe GlHeeove HeÀueve
2)Jee{les ÒeceeCe GlHeeove HeÀueve
3)Ieìles ÒeceeCe GlHeeove HeÀueve
4)DeuHekeÀeuee rve GlHeeove HeÀueve
5)oerIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀueve
1)efmLej ÒeceeCe GlHeeove HeÀueve (Constant Returns) :
’pesJne GlHeeove Òeef¬eÀ³esle yeouel³ee IeìkeÀe®es ÒeceeCe Jee{efJele vesues Demelee SketÀCe
GlHeeoveeceO³es efmLej ÒeceeCeele Jee{ nesles, lesJne l³eeme `efmLej ÒeceeCe GlHeeove HeÀue' cnCeleele.“
pesJne GlHeeovee®ee leebef$ekeÀ iegCekeÀ efmLej Demelees, lesJne ³ee GlHeÊeer HeÀuee®ee Òel³e³e ³eslees.
³eeceO³es efmLej GlHeeove IeìkeÀ keÀe³ece þsTve SKeeÐee yeouel³ee GlHeeove IeìkeÀeceO³es Je e{ keÀjerle
iesu³eeme SketÀCe GlHeÊeer mece ÒeceeCeele Jee{les, l³eecegUs ³eeme efmLej ÒeceeCe GlHeeove HeÀue cnCeleele.
lekeÌlee Je Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves les Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esles.munotes.in
77
lekeÌlee 3.1
efmLej IeìkeÀ Yetceer
(nskeÌìj)yeouelee IeìkeÀ Þece SketÀCe GlHeeove
(eqkeÌJebìue)meerceeble GlHeeove
(eqkeÌ®ebìue)
05 01 04 --
05 02 08 04
05 03 12 04
05 04 16 04
Jejerue lekeÌl³eeceO³es efmLej IeìkeÀ cnCetve Yetceer DeeefCe yeouelee IeìkeÀ Þece efJe®eejele Iesleuee
Deens. Yetceer ®eer cee$ee keÀe³ece þsTve Þecee®eer cee$ee ¬eÀceMe: 1 Heemetve 4 He³e¥le Jee{efJele vesu³eeme SketÀCe
GlHeeoveeceO³es Deveg¬eÀces 04 Heemetve les 16 eqkeÌkebìue GlHeeoveeHe³e¥le meceeve Jee{ nesles, lej meerceeble
GlHeeove Òel³eskeÀ Yetceer Je Þecee®³ee i egCeesÊejeme (leebef$ekeÀ iegCekeÀ) meceeve (4) jenles.
Deeke=Àleer 3.1
Deeke=ÀleerceO³es G G ne SketÀCe GlHeeove oMe&efJeCeeje Je¬eÀ nes³e. lej íe³eebefkeÀle ef$ekeÀesCe
meerceeble GlHeeove oMe&efJeleele. efmLej GlHeeove HeÀueevegmeej Ske tÀCe Je meerceeble GlHeeoveeceO³es nesCeeje
yeoue meceeve Demeu³ee®es efometve ³esles.
2)Jee{les ÒeceeCe GlHeeove HeÀueve (Increasing Returns) :
’efmLej IeìkeÀe®es ÒeceeCe keÀe³ece þsTve yeouel³ee IeìkeÀeceO³es ¬eÀceMe: Jee{ kesÀu³eeme SketÀCe
GlHellee rceO³es meelel³eeves Jee{ nesles, lesJne l³eeme Jee{les ÒeceeCe GlHeeove HeÀue cnCeleele.“
pesJne GlHeeove Òeef¬eÀ³esle GlHeeove IeìkeÀebceO³es He³ee&Hle meb³eesie meeOeuee peelees, lesJne ³ee
HeÀuevee®eer DevegYetleer ³esles. ³eeceO³es efmLej IeìkeÀe®ee r cee$ee keÀe³ece þsTve yeouel³ee IeìkeÀe®eer cee$ee
vesu³eeme SketÀCe Je meerceeble GlHeeoveeceO³es melele Jee{ Ie[tve ³esles, cnCetve ³eeme Jee{les ÒeceeCe HeÀue
cnCeleele.munotes.in
78
lekeÌlee 3.2
efmLej IeìkeÀ Yetceer
(nskeÌìj)yeouelee IeìkeÀ Þece SketÀCe GlHeeov e
(eqkeÌJebìue)meerceeble GlHeeove
(eqkeÌ®ebìue)
05 01 04 --
05 02 10 06
05 03 18 08
05 04 28 10
Jejerue lekeÌl³eeceO³es Yetceer Je Þecee®³ee efJeefYeVe meb³eesie HeeleUeruee (5:1, 5:2 F.) SketÀCe
GlHeeoveeceO³es 04 Heemetve les 28 eqkeÌJe. He³e¥l e meelel³eeves Jee{ nesle Demeu³ee®es efomeles. lej meerceeble
GlHeeoveeceO³esner 06 Heemetve 10 He³e¥le melele Jee{ nesles.
Deeke=Àleer 3.2
Deeke=ÀleerceO³es De#e De#eeJej Þececee$ee Je De³e De#eeJej SketÀCe GlHeeove oMe&efJeues Deens. lej
G G ne GlHelleer Je¬eÀ nes³e. pemepeMee Þecee®³ee cee$ee Jee{le Deensle lemes SketÀCe Je meerceeble
GlHeeoveeceO³es Jee{ nesle Demeu³ee®es Òel³e³eeme ³esles. íe³eebefkeÀle Yeeie meerceeble GlHelleerleerue yeoue
oMe&efJelees.
3)Ieìles ÒeceeCe HeÀue (Decreasing Returns) :
’pesJne GlHeeoveÒeef¬eÀ³esle yeouel³ee IeìkeÀeb®es ÒeceeCe Jee{efJele vesu³eeme SketÀCe
GlHeeoveeceO³es Ieìl³ee ojeves Jee{ nesles cnCetve ³eeme `Ieìles ÒeceeCe HeÀue' cnCeleele.“
³ee ÒekeÀej®³ee HeÀueveeceO³es IeìkeÀ meb³eesie Jee{efJele v esu³eeme SketÀCe GlHelleerceO³es Jee{ nesles,
Hejbleg Ieìl³ee ojeves nesles, l³eecegUs meerceeble GlHeeoveeceO³es Ieì nesles.munotes.in
79
lekeÌlee 3.3
efmLej IeìkeÀ Yetceer
(nskeÌìj)yeouelee IeìkeÀ
Þececee$eeSketÀCe GlHeeove
(eqkeÌJebìue)meerceeble GlHeeove
(eqkeÌ®ebìue)
05 01 04 --
05 02 07 03
05 03 09 02
05 04 10 01
lekeÌl³eeceO³es efmLej IeìkeÀ (Yetceer) yejesyej Þecee®³ee peme -peMeer cee$ee Jee{le peeles, lemes
SketÀCe GlHeeoveeceO³es Ieìl³ee ojeves Jee{ nesle Demeu³ee®es efomeles. cee$e meerceeble GlH eeove Òel³eskeÀ
IeìkeÀ meb³eesieeyejesyej Ieìle Demeu³ee®es efomeles.
Deeke=Àleer 3.3
Deeke=ÀleerceO³es p³ee ÒeceeCeele Þececee$eeceO³es Jee{ nesles, leMeer SketÀCe GlHeÊeerceO³es Jee{ nesles,
Hejbleg leer Ieìl³ee ojeves nesle Demeu³ee® es G G GlHeeove Je¬eÀeJeªve mHe<ì nesles. keÀejCe ne Je¬eÀ #e
De#eekeÀ[s PegkeÀu³ee®es efometve ³esles. HeefjCeeceer meerceeble GlHeeoveeceO³es (íe³eebefkeÀle Yeeie) melele Ieì
nesles.
4)DeuHekeÀeueerve GlHeeove HeÀueve (Short -run Pro Function) :
’DeuHekeÀeUeceO³es Òel³e³eeme ³esCeeN³ee GlHeeove HeÀueeme DeuHekeÀeueerve GlHeeove HeÀue
cnCeleele.“
DeuHekeÀeU cnCepes Demee keÀeU nes³e p³eeceO³es Þece, Yetceer ³eemeejK³ee IeìkeÀebceO³es yeoue
keÀjlee ³esle veener, lej keÀ®®eeceeue, FbOeve ³eemeejK³ee e fveefJe<ìerceO³es yeoue keÀ©ve DeuHe keÀeUele
HegjJeþe Jee{efJeuee peelees. cnCetve ³eeme DeuHekeÀeueerve GlHeeove HeÀueve cnCeleele.munotes.in
80
5)oerIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀueve (Long -run Pro Function) :
’oerIe& keÀeUeceO³es Òel³e³eeme ³esCeeN³ee GlHeÊeer HeÀu eeme oerIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀueve
cnCeleele.“
³esLes oerIe&keÀeU cnCepes Demee keÀeueKeb[ nes³e, p³eeceO³es GlHeeokeÀeme GlHeeovee®es meJe&
IeìkeÀ yeouelee ³esleele. pej Jee{uesueer ceeieCeer keÀe³ece jenCeej Demesue lej GlHeeokeÀ Yetceer, meb³eb$e s,
keÀe³ece Þece F. meejK³ee efmLej IeìkeÀebyejesyej keÀ®®eeceeue, FbOeve, HeeCeer, Jeerpe, F. meejK³ee
yeouel³ee IeìkeÀebceO³esner Jee{ keÀ©ve GlHeeove Ieslees. l³eecegUs ³eeme oerIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀue
cnCeleele.
3.3 efÜ -®eue efveefJe<ìer menGlHeeove HeÀueve / yeouel³ee ÒeceeCee®ee efve³ece
(PRODUCTION FUNCTION WITH TWO VARIABLE
INPUTS)
DeLe&Meem$eece³es yeouel³ee ÒeceeCe HeÀueeme cenÊJe dns. keÀejCe ³ee HeÀuee®³ee mene³³eeves
GlHeeokeÀeme IeìkeÀeleerue ³egkeÌlelece meb³eesie meeÐe keÀjC³eeme ce ole nesles. ³eemeboYee&le meJe&ÒeLece [e@.
ceeMe&ue ³eebveer efJeMues
efve³ece :
1)Òee. efmìiueerlPe :
’GlHeeovee®es keÀener IeìkeÀ efmLej þ sTve kesÀJeU SkeÀe IeìkeÀeceO³es mece ÒeceeCeele Jee{
keÀjerle iesu³eeme SkeÀe efJeefMe<ì ce³ee&osveblej GlHeeoveele nesCeeN³ee Jee{er®es ÒeceeCe Ieìle peeles.“
2)yesven@ce :
’GlHeeove IeìkeÀ meb³eesieeleerue SkeÀe IeìkeÀe®es ÒeceeCe Jee{efJele iesu³eem e SkeÀe efJeefMe<ì
ce³ee&osveblej ÒeLece meerceeble GlHeeove Je veblej mejemejer GlHeeove Ieìle peeles.“
DeLee&le oesve IeìkeÀcee$ee efJe®eejele IesTve (Yetceer / Þece) l³eeleerue SkeÀe IeìkeÀe®eer cee$ee
keÀe³ece þsTve ogmeN³ee IeìkeÀe®eer cee$ee Jee{ef Jele vesu³eeme SkeÀe efJeefMe<ì ce³ee&osveblej GlHeeoveeceO³es
Ieì nesT ueeieles. ³esLes oesve IeìkeÀ efJe®eejele Iesleu³eeves ³eeme efÜ -®eue / IeìkeÀ GlHeeove HeÀue
Demesner cnCeleele.
ie=efnles :
1)GlHeeove leb$eeceO³es keÀesCeleener yeoue nesle veene r.
2)GlHeeovee®ee SkeÀ IeìkeÀ efmLej lej ogmeje IeìkeÀ yeouelee Demelees.
3)GlHeeovee®es meJe& IeìkeÀ SkeÀefpevemeer Demeleele.
4)DeuHekeÀeUe®ee efJe®eej kesÀuee Deens.
5)HetCe& mHeOee& efJe®eejele Iesleueer Deens.
6)GlHeeovee®es oesve IeìkeÀmunotes.in
81
efve³ecee®es mHe<ìerkeÀjCe :
ne efve³ece lekeÌlee Je Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀjlee ³eslees. l³eemeeþer GlHeeovee®es oesve
IeìkeÀ Yetceer Je Þece efJe®eejele Iesleues Deensle. l³eeHewkeÀer Yetceer ne IeìkeÀ efmLej Je Þece ne IeìkeÀ
yeouelee Deens. yeouel³ee ÒeceeCee® ³ee efve³eceevegmeej Yetceer ne IeìkeÀ keÀe³ece þsTve Þecee®³ee cee$ee
meceÒeceeCeele Jee{efJele vesu³eeme SkeÀe efJeefMe<ì ce³ee&osveblej SketÀCe, mejemejer Je meerceeble GlHeeoveeceO³es
Ieì nesT ueeieles.
lekeÌl³eeÜejs mHe<ìerkeÀjCe :
lekeÌlee 3.4
Yetceer efmLej
IeìkeÀÞeceyeouelee
IeìkeÀ(veiemebK³ee)
SketÀCe GlHeeovemejemejer
GlHeeovemeerceeble
GlHeeoveDeJemLee
(ìHHes)
05 01 10 10 --
05 02 22 11 12 ÒeLece
05 03 36 12 14
05 04 48 12 12 efÜleer³e
05 05 55 11 07
05 06 60 10 05 le=leer³e
05 07 60 8.57 00
Jejerue lekeÌl³eeceO³es 1 u³ee mlebYeele Yetceer®³ee cee$ee 2 N³eeceO³es Þececee$ee, 3 N³eeceO³es SketÀCe
GlHeeove, 4 L³eeceO³es mejemejer GlHeeove, lej 5 J³eeceO³es meerceeble GlHeeove DeeefCe 6 J³ee mlebYeeceO³es
³ee efve³ecee®³ee leerve DeJemLee oMe&efJeu³ee Deensle.
lekeÌl³eeceO³es Yetceer ³ee IeìkeÀe®³ee cee$ee (5) keÀe³ece þsJeu³ee Deensle, lej Þecee®³ee cee$ee
¬eÀceMe: 1 Heemetve 07 ve ieeHe³e¥le Jee{efJeu³ee Deensle. Yetceer®³ee cee$esyejesyej Þecee®³ee cee$ ee 03 He³e¥le
Jee{efJele vesu³eeme SketÀCe GlHeeoveeceO³es 10 Heemetve 36 veieebHe³e¥le Jee{ nesles. lej mejemejer
GlHeeoveeceO³es 10 Heemetve 12 veieeHe³e¥le DeeefCe meerceeble GlHeÊeerceO³es 14 veieeHe³e¥le Jee{ nesles.
DeLee&le eflevner ÒekeÀej®³ee GlHe ÊeerceO³es ³ee ìHH³eele Jee{ nesles. cnCetve ³eeme Jee{les ÒeceeCe HeÀue
cnCeleele. ner yeouel³ee ÒeceeCe HeÀuee®eer Heefnueer DeJemLee nes³e. pesJne Þecee®eer 4 Leer cee$ee (5:4)
Jee{Jeueer peeles, lesJne SketÀCe®e mejemejer GlHeeove efmLej nesles, lej me erceeble GlHeÊeerceO³es 02 veieeves
Ieì nesles. cnCetve ³eeme efmLej ÒeceeCe HeÀue cnCeleele. ner ³ee efve³ecee®eer ogmejer DeJemLee nes³e. Þecee®³ee
5 J³ee cee$esHeemetve les 7J³ee cee$esHe³e¥le SketÀCe GlHeeoveeceO³es Ieìl³ee ojeves Jee{ nesles. l³eecegU s
mejemejer GlHeeoveeceO³es ¬eÀceMe: 11 veieeHeemetve 09 veieeHe³e¥le Ieì efometve ³esles, lej meerceeble
GlHeeove 07 Heemetve 03 veieeHe³e¥le Jesieeves Ieìles. cnCetve ³eeme Ieìles ÒeceeCe HeÀue cnCeleele. ner ³ee
efve³ecee®eer eflemejer DeJemLee nes³e.
Lees[ke̳eele, Yetceer Je Þececee$esleerue meb³eesie pemee Jee{le peelees, lemes SketÀCe, mejemejer Je
meerceeble GlHeÊeerceO³es Ieì nesle peeles.munotes.in
82
Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves efJeMues
Deeke=ÀleerceO³es De#e De#ee Jej Þececee$ee, De³e De#eeJej GlHeeove oMe&efJeues Deens. SG ne
SketÀCe GlHeeove, meG ne mejemejer GlHeeove Je meerG meerceeble GlHeeove oMe&efJeCeejs Je¬eÀ Deensle. ³ee
eflevner Je¬eÀe®es Gleej HejmHej efYeVe -efYeVe Demeu³ee®es efometve ³esles.
yeouel³ ee ÒeceeCe efve³eceevegmeej, p³eeefþkeÀeCeer mejemejer Je meerceeble GlHeeove meceeve Demeles
efleLeHe³e¥le ³ee efve³ecee®eer Heefnueer DeJemLee (Jee{les ÒeceeCe HeÀue) Òel³e³eeme ³esles. Deeke=Àleerle `ve'
efyebot®³ee efþkeÀeCeer ns oesvner Je¬eÀ HejmHeje bvee ísoleele. cnCetve meye uebyejs
Je¬eÀeJe©ve efometve ³esles.
Deeke=Àleerle ogmejer DeJemLee `ve' efyebot®³ee efþke ÀeCeer efometve ³esles, pesLes mejemejer Je meerceeble
GlHeeove Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee ísoleele. (meG †meerG) pesLes ³ee oesvner GlHeÊeer meceeve Je SketÀCe GlHeÊeer
keÀceeue Demeles. cnCetve l³eeme efmLej ÒeceeCe HeÀue cnCeleele. GlHeeove Òeef¬eÀ³esle keÌJ eef®ele Dee{UCeejer
ner DeJemLee nes³e. ³ee DeJemLesveblej meerceeble GlHeeove mejemejer GlHeeoveeHes#ee Jesieeves keÀceer nesles.
l³eecegUs meerG ne Je¬eÀ meG Je¬eÀe®³ee Keeue®³ee efoMesves PegkeÀlees Je De#e De#eeme `keÀ' efyebotceO³es ísolees.
l³eeveble j Þececee$ee Jee{efJeu³eeme les $eÝCeelcekeÀ nesles. cnCetve `ve' efyebotveblej ³ee efve³ecee®eer eflemejer
DeJemLee Òel³e³eeme ³esles. ³eeme Ieìles ÒeceeCe HeÀue cnCeleele. keÀejCe ³ee DeJemLesle GlHeeoveeceO³es
Ieìer®eer ÒeJe=Êeer efometve ³esles.
efve³ecee®³ee leerve DeJemLee :
I)Heefnueer DeJemLee :
³ee efve³ecee®³ee Heefnu³ee DeJemLesle Jee{l³ee GlHeeove HeÀuee®eer DevegYetleer ³esles. Deeke=ÀleerceO³es
`ye' He³e¥le®es Deblej Heefnueer DeJemLee oMe&efJeles. keÀejCe ³ee DeJemLesle Hes{er®³ee SketÀC e, mejemejer Je
meerceeble GlHeÊeerceO³es Jee{ nesleevee efomeles. lekeÌl³eeceO³es ner efmLeleer 3 N³ee Þececee$esHe³e¥le Òel³e³eememunotes.in
83
³esles (5:3). keÀejCe meg©Jeeleerme 5:1 Demes Yetceer Je Þecee®es ÒeceeCe Demeleevee Yetceer®³ee He³ee&Hle JeeHej
nesle vee ner. Hejbleg peme -peMee Þecee®³ee cee$ee 3 N³ee cee$esHe³e¥le Jee{efJele vesu³eeme IeìkeÀeleerue ³egkeÌlelece
meb³eesie meeO³e nesTve SketÀCe GlHeeoveeceO³es ¬eÀceMe: 10, 22 Je 36 veieeHe³e¥le Jee{ nesle peeles. DeMee
efmLeleerceO³es Hes{erme Debleie&le De eefCe yeefnie&le ye®eleer (ueeYe) ÒeeHle nesT ueeieleele l³eecegUs ³ee DeJemLesle
Jee{l³ee ÒeceeCe HeÀuee®ee Òel³e³e ³eslees.
II)ogmejer DeJemLee :
ogmejer DeJemLee efmLej ÒeceeCe HeÀuee®eer Demeles. Deeke=Àleerle ner DeJemLee `ye' efyebot®³ee efþkeÀe Ceer
efometve ³esles. ³ee efþkeÀeCeer mejemejer Je meerceeble GlHeeove meceeve Demeles. lej lekeÌl³eeceO³es 5:4 ³ee
Yetceer-Þece meb³eesiee®³ee efþkeÀeCeer ner DeJemLee oMe&efJeueer Deens, pesLes meerceeble Je mejemejer GlHeeove 12
veie Deens. GlHeeove Òee f¬eÀ³esle ner DeJemLee HeÀej keÀeU efometve ³esle veener. JeemleefJekeÀ ner DeJemLee
GlHeeove IeìkeÀeb®eer He³ee&Hle efmLeleer oMe&efJeles. GlHeeokeÀeves ³ee ìHH³eeveblej IeìkeÀ meb³eesieeceO³es Jee{
keÀª ve³es ³ee®es ceeie&oMe&ve keÀjCeejer Demeles. keÀej Ce ³eeveblej Þececee$ee Jee{efJele vesu³eeme mejemejer Je
meerceeble GlHeeoveeceO³es Ieì nesT ueeieles.
III)eflemejer DeJemLee :
efve³ecee®eer eflemejer DeJemLee Ieìl³ee ÒeceeCe HeÀuee®eer Demeles. Deeke=Àleer ner DeJemLee `ye'
efyebotveblej meg© nesl es. keÀejCe ³ee DeJemLesle Yetceer -Þece IeìkeÀ meb³eesieeleerue He³ee&Hlelee mebHeg<ìele ³esT
ueeieles. Hes{eruee ÒeeHle nesCeejs Debleie&le Je yeefnie&le ueeYe keÀceer nesT ueeieleele. cnCetve®e SketÀCe Je
mejemejer GlHeÊeerHes#ee meerceeble GlHeÊeer Jesi eeves Ieìt ueeieles. pej GlHeeokeÀeves Þececee$ee 7 J³ee
cee$esveblej Jee{efJeu³eeme meerceeble GlHeeove $eÝCeelcekeÀ nesles, lesJne meerceeble GlHeÊeer Je¬eÀ De#e De#eeuee
ísotve peelees. lees $eÝCeelcekeÀ GlHeÊeer oMe&efJelees. lekeÌl³eeceO³es ner DeJemL ee 5:5 IeìkeÀ meb³eesieeHeemetve
meg© nesles. Yetceer Je Þece cee$esleerue meb³eesieeleerue Demeceleesueeves Þecee®eer keÀe³e&#ecelee Ieìt ueeieles.
HeefjCeeceer GlHeeoveeceO³es Ieì nesles.
Lees[ke̳eele yeouel³ee IeìkeÀeb®³ee cee$esle yeoue keÀjerle i esu³eeme GlHeeoveeceO³es keÀMeeÒekeÀejs
yeoue neslees ³ee®es efJeMues
RUN PRODUCTION FUNCTION AND LAWS OF
RETURN TO SCALE)
GlHeeov e HeÀuee®³ee efJeMues
cnCeleele. oerIe&keÀeUele GlHeeovee ®es meJe& ieìkeÀ yeoueCes Meke̳e Demeles, lesJne GlHeeove HeÀueeJej keÀmee
ÒeYeeJe He[lees ³ee®ee DeY³eeme ³ee mebkeÀuHevesle kesÀuee peelees.
efve³ece :
neefve³ece KeeueerueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³eslees. ’GlHeeovee®es meJe& IeìkeÀ SkeÀe®e JesUer me ceeve
ÒeceeCeele Jee{efJeues Demelee GlHeÊeerceO³es ÒeLece meerceeble ÒeefleHeÀue (GlHeeove) Jee{les Je keÀeueeblejeves
Ieìle peeles.“munotes.in
84
ne efve³ece Keeueerue JesieJesieUîee ie=efnleebJej DeeOeejerle Deens.
ie=efnles :
1.GlHeeovee®es meJe& IeìkeÀ yeoueles Demeleele.
2.leb$e%eeve efmLej Demeles, l³eele yeoue nesle veener.
3.yeepeejele HetCe& mHeOee& DeefmlelJeele Deens.
4.GlHeeove ÒeceeCe HeÀue ceespelee ³esles.
5.meJe& Hes{îee meceeve Deensle.
mHe<ìerkeÀjCe :
ne efve³ece SkeÀe keÀeuHeefvekeÀ lekeÌl³ee®³ee D eeOeejs Je Deeke=Àefle®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀjlee
³esles.
lekeÌlee 3.5
GlHeeove IeìkeÀeb®es
meb³eesieSketÀCe GlHeeove
(eqkeÌJeb. ient)meerceeble GlHeeove DeJemLee
1 04 04 ÒeLece
2 12 08 Jee{les ÒeefleHeÀue
3 18 06 efÜleer³e
4 24 06 efmLej Òeefle HeÀue
5 28 04 le=leer³e
6 30 02 Ieìles ÒeefleHeÀue
lekeÌl³eeceO³es Heefnu³ee mlebYeele GlHeeove IeìkeÀeb®es efJeefYeVe meb³eesie oMe&efJeues Deensle.
ogmeN³eeceO³es ieJne®es SketÀCe GlHeeove eqkeÌJebìueceO³es, eflemeN³eeceO³es meerceeble GlHeeove le j ®eewL³ee
mlebYeeceO³es ÒeefleHeÀuee®³ee efJeefJeOe DeJemLee oMe&efJeu³ee Deensle.
pesJne GlHeeove IeìkeÀ meb³eesie 1 Je 2 ®ee GHe³eesie keÀ©ve GlHeeove Ieslees lesJne SketÀCe Je
meerceeble GlHeeoveeceO³es Jee{ nesles, cnCetve ³eeme Jee{l³ee ÒeefleHeÀ uee®eer DeJemLee cnCeleele. cee$ee 3 Je
4 IeìkeÀ meb³eesie JeeHeªve GlHeeove Iesleues Demelee SketÀCe GlHeeoveeceO³es Deveg¬eÀces 18 Je 24 eqkeÌJe.
He³e¥le Jee{ nesles Hejbleg meerceeble GlHeeove 06 eqkeÌJeb cee$esJej efmLej nesles. cnCetve ³eeme efmLej
ÒeefleHeÀuee®eer DeJemLee cnCeleele. ner GlHeeove HeÀueeceO³es Del³eeuHekeÀeueerve DeJemLee Demeles. IeìkeÀ
meb³eesie 5 Je 6 GHe³eesieele DeeCeu³eeme SketÀCe ÒeefleHeÀueeceO³es Ieìl³ee ojeves Jee{ nesles, lej meerceeble
GlHeeove Deveg¬eÀces 4 Je 2 eqkeÌkeb H e³e¥le Ieìles, cnCetve ³eeme Ieìl³ee ÒeefleHeÀuee®eer DeJemLee cnCeleele.
ns®e efJeMues
85
Deeke=ÀleerceO³es De#e De#eeJej GlHeeove IeìkeÀeb®es meb³eesie, lej De³e De#eeJej meerce eble GlHeeove
oMe&efJeues Deens. ye keÀ [ F Je¬eÀe®³ee DeeOeejs ÒeefleHeÀuee®³ee efJeefYeVe DeJemLee oMe&efJeu³ee Deensle.
Deeke=Àleerle ye les keÀ He³e¥le Jee{l³ee ÒeefleHeÀuee®eer DeJemLee efometve ³esles keÀejCe ³ee DeJemLesle
meerceeble GlHeeoveece O³es Jee{ Ie[tve ³esles, p³eecegUs Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeerJekeÀ[s Jej peeCeeje OeveelcekeÀ
Gleeje®ee efomelees. Hejbleg keÀ les [ Je¬eÀe®ee Yeeie De#e De#eeme meceeblej Deens, lees Demes oMe&efJelees keÀer
meerceeble GlHeleer efmLej Deens, cnCetve ner De JemLee efmLej ÒeefleHeÀue oMe&efJeles.
Deeke=Àleer®³ee eflemeN³ee Yeeieele ([ les F efyebot) meerceeble GlHeeoveeceO³es Ieì nesT ueeieles,
cnCetve ³eeme Ieìl³ee ÒeefleHeÀuee®eer DeJemLee cnCeleele. keÀejCe ³ee DeJemLesle GlHeeove IeìkeÀeb®ee
meb³eesie DeHe³ee&Hle neslees. Hes{eruee efceUCeeN³ee Debleie&le ueeYe Ieìt ueeieleele. l³ee®ee HeefjCeece meerceeble
GlHeeove IeìC³eeJej neslees.
DeLee&le ne efve³ece GlHeeove Òeef¬eÀ³esle GlHeeove IeìkeÀeb®es SkeÀceskeÀebMeer DemeCeejs ÒeceeCe
keÀe³ece þsTve m eceÒeceeCeele Jee{efJele vesu³eeme SkeÀe ìHH³eeHe³e¥le GlHeeove Jee{er®eer DevegYeJe ³eslees, cee$e
l³eeveblej GlHeeoveeceO³es Ieì nesT ueeieles ³ee®es efJeMues
86
IeìkeÀ-3De
HegjJeþe DeeefCe GlHeeove efveCe&³e -Yeeie-2
(SUPPLY AND PRODUCTION DECISIONS
-PART -2)
IeìkeÀ j®evee :
3De.0GefÎ<ìs
3De.1ÒemleeJevee
3De.2mece GlHeeove Je¬eÀ DeeefCe l³ee®eer JewefMe<ìîes
3De.3GlHeeokeÀe®ee meceleesue e fkebÀJee Deeoeve efkeÀceeve Ke®e& meb³eesie
3De.4efJemleej HeLe
3De.5ÒeceeCee®³ee ye®eleer®es HeÀe³eos Je leesìs
3De.0 GefÎ<ìs
meceGlHeeove Je¬eÀ Je l³ee®³ee JewefMe<ìîeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
GlHeeokeÀe®³ee meceleesuee®ee DeY³eeme keÀjCes.
efJemleej HeLe mecepetve IesCes.
ÒeceeCee®³ee ye®eleer®es HeÀe³eos Je leesìs ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
3De.1 ÒemleeJevee
HegjJeþe DeeefCe GlHeeove efveCe&³e Yeeie -1 ceO³es DeeHeCe GlHeeove HeÀueve, DeuHe Je
oerIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀuevee®ee DeY³eeme kesÀu ee. Òemletle ÒekeÀjCeele DeeHeCe meceGlHeeove Je¬eÀ,
GlHeeokeÀe®ee meceleesue Je ÒeceeCee®³ee ye®eleer®es HeÀe³eos Je leesìs ³eeb®ee Dee{eJee IesT. meceGlHeeove
Je¬eÀele GlHeeove meceeve þsTve kesÀJeU Deeoevee®eer Deoueeyeoue keÀ©ve GlHeeove Iesleues peele s.
Deeoeveeb®³ee yeoueebcegUs DeeHeu³eeuee GHeYeeskeÌl³ee®es ³egkeÌlelece meceeOeeve MeesOetve keÀe{lee ³esles. cnCepes®e
IeìkeÀeb®ee efkeÀceeve Ke®e& meb³eesie DeeHeu³eeuee DeY³eemeele ³eslees. efkeÀceeve Ke®e& meb³eesieeletve®e DeeHeu³eeuee
efJemleej HeL e le³eej keÀjlee ³eslees. Òemletle ÒekeÀjCeele MesJeìer DeeHeCe ÒeceeCee®³ee ye®eleer®es HeÀe³eos Je leesìs
³eeb®ee Dee{eJee IesCeej Deenesle.munotes.in
87
3De.2 mece GlHeeove / meceGlHeÊeer Je¬eÀ DeeefCe l³ee®eer JewefMe<ìîes (ISO-
QUANT CURVE)
HejbHejeiele He×leer ves pemee GlHeeove HeÀuee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees, lemee meceGlHeÊeer
Je¬eÀe®³ee mene³³eeves DeeOegefvekeÀ keÀeUele DeY³eeme keÀjlee ³eslees. ner mebkeÀuHevee meceJe=Êeer Je¬eÀe®³ee
mebkeÀuHevesMeer meceeblej Deens. p³eeÒeceeCes GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele &vee®es DeO³e³eve meceJe=Êeer Je¬eÀe®³ee DeeOeejs
kesÀues peeles, lemes GlHeeokeÀe®³ee Jele&vee®es DeO³e³eve meceGlHeeove Je¬eÀe®³ee DeeOeejs keÀjlee ³esles.
ISO ne ûeerkeÀ Meyo Demetve l³ee®ee DeLe& meceeve neslees, lej quant cnCepes Quantity
cnCepes®e mebK³ee nes³e. l³eeJe©ve ISO-quant Meyo le³eej Peeuee. cnCetve l³eeme meceGlHeeove
cnCeleele. js
J³eeK³ee :
1)Òee. keÀesnsve :
’meceGlHeeove Je¬eÀ cnCe pes Demee Je¬eÀ keÀer p³eeJej efceUt MekeÀCeeje GlHeeovee®ee oj keÀe³ece
Demelees.“
2)mìesefveDej Je nsie :
’meceGlHeeove Je¬eÀ SkeÀ efJeefMe<ì GlHeeove HeefjceeCe (veie) ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ueeieCeeN³ee
GlHeeove IeìkeÀeb®es JesieJesieUs meb³eesie oMe &efJelees.“
DeLee&le, meceGlHeeove Je¬eÀeJejerue meJe& efyebot oesve efYeVe GlHeeove IeìkeÀeb®es (Goe. Þece Je
Yeeb[Jeue) Demes JesieJesieUs meb³eesie oMe&efJelees keÀer, l³eeleerue Òel³eskeÀ meb³eesieeHeemetve GlHeeokeÀeme
GlHeeoerle keÀjlee ³esCeejs Gl Heeove HeefjceeCe SkeÀ meceeve Demeles.
meceGlHeeove Je¬eÀ He$ekeÀ (ISO-quant schedule ):
meceGlHeeove Je¬eÀ keÀe{C³eemeeþer meceGlHeeove Je¬eÀ He$ekeÀe®ee DeeOeej Iesleuee peelees. ns
He$ekeÀ oesve efYeVe GlHeeove IeìkeÀeb®ee Demee meb³eesie oMe&efJele s keÀer, l³eeleerue keÀesCel³eener meb³eesiee®³ee
efceUCeejs GlHeeove meceeve Demeles.
lekeÌlee 3De.1
IeìkeÀ mecetn Þece Yeeb[Jeue GlHeeove (veie)
De 01 (He) 25 (ye) 300
ye 02 (He 1) 20 (ye 1) 300
keÀ 03 (He 2) 15 (ye 2) 300
[ 04 (He 3) 10 (ye 3) 300munotes.in
88
lekeÌl³eeceO³es De, ye, keÀ, [ Demes Þece -Yeeb[Jeuee®es ®eej IeìkeÀ meb³eesie oMe&efJeues Deensle. ³ee
Òel³eskeÀ IeìkeÀ meb³eesieeme GlHeeovee®eer cee$ee meceeve (300 veie) Demeu³ee®es efomeles. ne IeìkeÀ
meb³eesiee®e HejmHej mebyebOe DeeuesKeele oMe&efJeu³ eeme ÒeeHle nesCeeN³ee Je¬eÀeme `meceGlHeeove Je¬eÀ'
cnCeleele.
meceGlHeeove Je¬eÀ :
Deeke=Àleer 3De.1
Deeke=Àleerle De#e De#eeJe Þececee$ee, lej De³e De#eeJej Yeeb[Jeuecee$ee oMe&efJeu³ee Deensle. De,
ye, keÀ, [ ns IeìkeÀ meb³eesie oMe&efJ eleele. meJe ne meceGlHeeove Je¬eÀ nes³e. pees [eJeerkeÀ[tve GpeerJekeÀ[s
Keeueer peeCeeje $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee Je¬eÀ nes³e. ³ee Je¬eÀeJejerue Òel³eskeÀ efyebot Þece DeeefCe Yeeb[Jeue ³ee
oesve IeìkeÀeb®es Demes meb³eesie oMe&efJelees keÀer, l³ee IeìkeÀ meb³eesiee®³ee mene³³eeves GlHeeovee®es meceeve
(300) veie GlHeeoerle keÀjlee ³esleele.
meceGlHeeove Je¬eÀ vekeÀeMee (ISO-quant Map):
meceGlHeeove Je¬eÀe®³ee mecegneuee meceGlHeeove Je¬eÀ vekeÀeMee cnCeleele. meceGlHeeove Je¬eÀ
vekeÀeMeeleerue Òel³eske À meceGlHeeove Je¬eÀ GlHeeovee®eer SkeÀ efJeefMe<ì HeeleUer oMe&efJelees.
DeeuesKeele DeejbYeefyebot®³ee peJeU DemeCeeje meceGlHeeove Je¬eÀ ne DeejbYe efyebotHeemetve otj
DemeCeeN³ee meceGlHeeove Je¬eÀeHes#ee keÀceer GlHeeove oMe&efJelees. DeLee&le [eJe erkeÀ[s DemeCeeje meceJe=Êeer
Je¬eÀ keÀceer, lej l³ee®³ee GpekeerkeÀ[s Jej®³ee yeepetme DemeCeeje meceJe=Êeer Je¬eÀ DeefOekeÀ GlHeeove HeeleUer
oMe&efJelees. DeeuesKeHe$eeJej keÀe{uesu³ee SkeÀHes#ee DeefOekeÀ meceGlHeÊeer Je¬eÀe®³ee mecegneuee meceGlHeeove
vekeÀeMee cnCeleele.munotes.in
89
Deeke=Àleer 3De.2
Deeke=ÀleerceO³es meJe 1, meJe 2, meJe 3Je meJe 4Demess ®eej meceGlHeeove Je¬eÀ oMe&efJeues Deensle.
meJee¥®ee efJe®eej meceeve Deens. cee$ee GlHeÊeer®³ee ¢<ìerves HejmHej efYeVe Deensle. meJe 1ne meceJe=Êeer Je¬eÀ
DeejbYeefyebot®³ee (De) meJee&le peJeU Deens, pees 100 veie GlHeeove HeeleUer oMe&efJelees. lej meJe 2ne
Je¬eÀmeJe1³ee Je¬eÀe®³ee GpeJeerkeÀ[s Jej®³ee yeepetme Deens, pees 200 veie GlHeeoveHeeleUer oMe&efJelees.
³ee®e He×leerves meJe 3, meJe 4ns Je¬eÀ DeeHeu³ee [eJeerkeÀ[erue meceGlHeeove Je¬eÀeHes#ee DeefOekeÀ
GlHeeoveHeeleUer oMe&efJeCeejs Deensle. ³ee vekeÀeMeeceO³es DeveskeÀ meceGlHeÊeer Je¬eÀ keÀe{lee ³eseleele. lesJne
l³ee®eer mebK³ee Jee{le peeles.
meceGlHelleer Je¬eÀ JewefMe<ì³es -
1)meceGlHeÊeer Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Jeªve Keeueer peeCeeje $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee
Demelees :
meceGlHeÊeer Je¬eÀ $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee Demelees. keÀejCe lees keÀesCel³eener GlHeeove IeìkeÀ
meb³eesieeuee GlHeeovee®eer meceeve HeeleUer (cee$ee) oMe&ef Jelees. Hejblet pej ne Je¬eÀ OeveelcekeÀ HetCe& ueJeef®ekeÀ
efkebÀJee HetCe& DeueJeef®ekeÀ Demesue lej GlHeÊeer Je¬eÀeuee Devegmeªve efve
meceGlHeeoven Je¬eÀ DeejbYeefyebotMeer yeefnieexuekeÀej Demelees. ³ee®es keÀejCe cnCepes Ieìvee
meerceeble leebef$ekeÀ ÒeeflemLeeHeve oj nes³e. GlHeeodkeÀ GlHeeove Òeef¬eÀ³esle pesJne SkeÀe IeìkeÀe®eer cee$ee
keÀceer keÀ©ve ogmeN³ee IeìkeÀe®eer cee$ee Jee{efJele veslees, lemes GlHeÊeer®ee efyeb ot Jeªve Keeueer mejketÀ
ueeielees, DeMeeJesUer leebef$ekeÀ ÒeeflemLeeHevee®ee meerceeble oj Ieìt ueeielees. Demee Òel³e³e ³esCes meceGlHeÊeer
Je¬eÀemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deì Deens.munotes.in
90
3)oesve meceGlHeÊeer Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee ísole veenerle :
keÀejCe oe sve efYeVe meceGlHeÊeer Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee ísole Demeleerue. lej meceGlHeeove Je¬eÀe®es
efve
4)[eJeerkeÀ[erue Je¬eÀeHes#ee GpeJeerkeÀ[erue Je¬eÀ DeefOekeÀ Jemlet veie oMe&efJelees :
SKeeÐee Deeke=ÀleerceO³es SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ meceGlHeÊeer Je¬eÀ oMe&efJeues Demeleerue, lej
[eJeerkeÀ[erue meceGlHeÊeer Je¬ eÀeHes#ee GpeJeerkeÀ[erue meceGlHeÊeer Je¬eÀ Jemletveiee®eer DeefOekeÀ cee$ee
oMe&efJelees. He³ee&³eeves DeefOekeÀ GlHeeove cee$ee oMe&efJelees.
5)oesve Je¬eÀe®³ee ojc³eeve DeveskeÀ Je¬eÀ Demet MekeÀleele :
oesve meceGlHeÊeer Je¬eÀe®³ee ojc³eeve Demeu esuee peeiesle DeveskeÀ meceGlHeÊeer Je¬eÀ Demet
MekeÀleele. Je¬eÀe®³ee ojc³eeve Demeuesu³ee peeiesle DeveskeÀ meceGlHeÊeer Je¬eÀ Demet MekeÀleele. keÀejCe oesve
Je¬eÀeJej oMe&efJeuesu³ee GlHeeove cee$eeHes#ee efYeVe GlHeeove cee$ee oesve Je¬eÀeb®³ee ceO³e s oMe&efJeu³ee peeT
MekeÀleele cnCetve pesJe{îee GlHeeovecee$ee oMe&Jee³e®³ee Deensle, lesJe{s meceGlHeeove Je¬eÀ oesve Je¬eÀe®³ee
ojc³eeve keÀe{lee ³esleele.
Jejerue JewefMe<ìîeebefMeJee³e meceGlHeÊeer Je¬eÀe®ee DeekeÀej meercejs
Fl³eeoer JewefMe<ìîes ³ee Je¬eÀe®eer efometve ³esleele.
meercee js
Je¬eÀeJejerue efyebot®³ee mLeeveeuee meercee js
³ee IeìkeÀeb®eer meerceeble GlHeeokeÀlee Megv³ee®³ee Heg{s / $eÝCeelcekeÀ nesles, lesJne GlHeeokeÀe®ee GlHeeove
Ke®e& Jee{tve vegkeÀmeeve nesles. pej IeìkeÀeb®ee JeeHej He³ee&Hle ÒeceeCeele Peeuee lej cenÊece GlHeeovee®eer
efmLeleer meeÐe keÀjlee ³esl es. ³ee®es ceeie&oMe&ve meercee js
IeìkeÀ meb³eesie efkebÀJee GlHeeove IeìkeÀeb®eer meerceeble GlHeeokeÀlee $eÝCeelcekeÀ ne sles. ns efJeMues
91
Deeke=Àleer 3De.3
Deeke=ÀleerceO³es De#e De#eeJej Þececee$ee Je De³e De#eeJej Yetceer®³ee cee$ee oMe&efJeu³ee Deensle.
meT 1, meT 2, meT 3ns meceGlHeÊeer Je¬eÀ Deensle. pe s Deveg¬eÀces 20, 40, 60 GlHeeove cee$ee
oMe&efJeleele. Dej Je Deue ³ee meercee js
mecepee, keÀ DeeefC e HeÀ efyebot®ee efJe®eej keÀ© ³ee. GlHeeokeÀ meT 1³ee (60 cee$ee)
meceGlHeÊeer Je¬eÀeJej GlHeeove IesT Fef®ílees, lesJne keÀ efyebot®³ee efþkeÀeCeer Deue 3Þececee$ee Je Deve 3
Yetceer®³ee cee$ee®ee GHe³eesie keÀjlees, lesJne l³eeme 60 cee$ee GlHeeove ÒeeHl e nesles. pej GlHeeove
Jee{efJeC³ee®³ee nsletves l³eeves Yetceer®³ee cee$ee keÀe³ece þsTve Þecee®³ee cee$ee Deue 4He³e¥le Jee{efJeu³ee, lej
`keÀ' efyebotveblej Jee{efJeuesu³ee Þececee$eeb®eer meerceeble GlHeeokeÀlee Ieìtve GlHeeove 60 cee$ee SsJepeer 40
cee$eeSJe{s nesles. DeLee&le Deve 3+Deue 4ne IeìkeÀmeb³eesie DeefkeÀHeÀe³eleMeerj þjlees.
`HeÀ' efyebot®ee efJe®eej keÀjlee Yetceer®³ee Dece 3Je Þecee®³ee Dej 3SJe{îee IeìkeÀ cee$ee®ee
GHe³eesie keÀ©ve meT 3meceGlHeeove Je¬eÀeJej GlHeeove Ieslees. Hejbl eg GlHeeove Jee{efJeC³ee®³ee GÎsMeeves
Þececee$ee keÀe³ece þsTve Yetceer®³ee cee$ee Dece 3Heemetve Dece 4He³e¥le Jee{Jeu³ee lej IeìkeÀ meb³eesie
DeHe³ee&Hle nesTve 60 cee$ee GlHeeoveeSsJepeer 40 cee$ee GlHeeove nesles. DeLee&le `keÀ' `HeÀ' efyebotveblej
Yetceer®eer meerceeble GlHeeokeÀlee Ieìtve GlHeeokeÀeme vegkeÀmeeve nesles.
Lees[ke̳eele meerceejs
92
3De.3 GlHeeokeÀe®ee meceleesue efkebÀJee Deeoeve IeìkeÀeb®ee efkeÀceeve Ke®e& meb³eesie
(GlHeeokeÀe®ee meceleesue) (LEAST COST COMBINATION OF
INPUT)
GlHeeove Òeef¬eÀ³esle GlHeeokeÀ cenÊece GlHeeove Je efkeÀceeve Ke®e& meeO³e keÀjC³ee®ee Òe³elve
keÀjlees. Hejbleg ner yeeye lees GlHeeove IeìkeÀeb®es meb³eesie keÀMeeÒekeÀejs GHe³eesieele DeeCelees ³eeJej DeJeuebyetve
Demeles. keÀejCe IeìkeÀ meb³eesie DeHe³ee&Hle Demesue lej cenÊece GlHeeove Ieslee ³esle veener Je meb³eesie He³ee&Hle
Demesue lej cenÊece veHeÀe Je GlHeeove ³ee oesvner yeeyeer meeO³e keÀ©ve meceleesue meeOelee ³eslees. ³ee¢<ìerves
IeìkeÀeb®ee efkeÀceeve Ke®e& meb³eesie mebkeÀuHevee GHe³egkeÌle þjles.
J³eeK³ee :
1)’pesJne GlHeeokeÀ efveOee&efjle GlHeeovee®³ee ÒeceeCeele GlHeeove IeìkeÀeb® ³ee efkeÀceeve Ke®e&
meb³eesiee®ee JeeHej keÀ©ve GlHeeove Ieslees, l³eeme IeìkeÀeb®ee efkeÀceeve Ke®e& meb³eesie cnCeleele.“
2)’p³ee efþkeÀeCeer meceGlHeeove Ke®e& js
DeeJeM³ekeÀ Deìer :
IeìkeÀeb®ee efkeÀceeve Ke®e& meb³eesie meeO³e keÀjC³eemeeþer Keeueerue oesve DeìeR®eer Hegle&lee nesCes
iejpes®es Demeles.
1)meceGlHeeove Ke®e& js
Jejerue oesve DeìeR®eer Hetle&lee keÀ©ve oesve He×leerves v³egvelece GlHeeove Ke®e& meb³eesie ÒemLeeefHele
keÀjlee ³eslees.
De)efkeÀceeve Ke®ee&le efouesueer GlHeeove HeeleUer meeÐe keÀjCes :
GlHeeokeÀ keÀceerle keÀceer Ke®ee&le DeefOekeÀ GlHeeove IesTve DeeHeuee veHeÀe cenÊece keÀjC³ee®ee
Òe³elve keÀjlees. l³eecegUs efkeÀceeve Ke®ee&le Meke̳e lesJe{er GlHeeove HeeleUer meeÐe keÀ©ve G lHeeove
IeìkeÀebleerue efkeÀceeve Ke®e& meb³eesie meeÐe keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. Keeueerue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves ns
efJeJes®eve mHe<ì keÀjlee ³esles.
Deeke=Àleer 3De.4munotes.in
93
Deeke=ÀleerceO³es De#e De#eeJej Þececee$ee Je De³e De#eeJej Yeeb[Jeuecee$ ee oMe&efJeu³ee Deensle.
keÀKe, keÀ 1Ke1Je keÀ 2Ke2ns mece GlHeeove Ke®e& js
GlHeeokeÀ `me' efyebot®³ee efþkeÀeCeer Þece Je Yeeb[Jeuee®³ee cee$eeb®ee ³egkeÌlelece meb³ee sie meeÐe
keÀ©ve meG ³ee GlHeÊeer Je¬eÀe®³ee DeeOeejs 100 cee$ee SJe{s cenÊece GlHeeove Ieslees. keÀejCe ne Je¬eÀ
keÀ1Ke1³ee meceGlHeeove Ke®e& js
keÀejCe ve efyebot®³ee efþkeÀeCeer GHeueyOe IeìkeÀeb®ee efJe®eej keÀjlee lees 100 cee$ee GlHeeove IesT MekeÀle
veener, lej me 1Je me 2efyebot®³ee efþkeÀeCeer GlHeeove Ke ®e& DeefOekeÀ cee$e GlHeeove keÀceer DeMeer efmLeleer
Deens. keÀejCe ns oesvner efyebot keÀ 2Ke2³ee meceGlHeeove Ke®e& js
GlHeeokeÀe®es meblegueve oMe&efJeCeeje efyebot nes³e.
ye)GHeueyOe ceewefêkeÀ Yeeb[Jeuee®³ee mene³³eeves cenÊece GlHeeove IesCes :
GlHeeove l³ee®³eekeÀ[s GHeueyOe Demeuesu³ee ceewefêkeÀ Yeeb[Jeue Je Flej IeìkeÀeb®³ee cee$eeb®ee
cenÊece GHe³eesie keÀ©ve peemleerle peemle GlHeeove IesC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. pesJne lees IeìkeÀeb®ee
He³ee&Hle meb³eesie meeÐe keÀjlees, lesJne l³eeme cenÊece GlHeeove IesCes Meke̳e nesles. ³eemeeþer l³eeme
meceGlHeÊeer Je¬eÀ DeeefCe meceGlHeeove Ke®e& js
keÀjlees, les mHe<ì keÀjlee ³esles.
Deeke=Àleer 3De.5munotes.in
94
Deeke=Àleerc eO³es De#e De#eeJej Þececee$ee Je De³e De#eeJej Yeeb[Jeuecee$ee oMe&efJeu³ee Deensle. HeHe
ner meceGlHeeove Ke®e& js
Deeke=Àleerle G lHeeokeÀ `me' efyebotJej GlHeeove IeìkeÀeb®ee He³ee&Hle meb³eesie meeÐekeÀ©ve meceleesue
meeOelees. keÀejCe ³ee efþkeÀeCeer Dece SJe{îee Þececee$ee Je DekeÀ SJe{îee Yeeb[Jeue cee$eeb®³ee mene³³eeves
100 cee$ee GlHeeove Ieslees. pes l³ee®³eekeÀ[s GHeueyOe Y eeweflekeÀ cee$eeb®³ee mene³³eeves Meke̳e Deens. `me'
efyebotle meG 1ne meceGlHeÊeer Je¬eÀ `HeHe' ³ee meceGlHeeove Je¬eÀeme mHeefMe&uesu³ee DeJemLesle Deens. Hejblet
Flej efyebot®ee efJe®eej keÀjlee, lesLes IeìkeÀeb®ee He³ee&Hle meb³eesie meeO³e nesle vee ner. me 1. me 2efyebot®ee
efJe®eej keÀjlee meG ne meceGlHeÊeer Je¬eÀ `HeHe' ³ee js
efyebot meG 2³ee meceGlHeÊeer Je¬eÀeJejerue Deens. ne Je¬eÀ 200 cee$ee GlHeeoveHeeleUer oMe&efJele Demeuee
lejer SJe{s GlHeeove IesC³eemeeþer GlHeeokeÀekeÀ[s ceewefêkeÀ Yeeb[Jeuecee$ee GHeueyOe veenerle. l³eecegUs
F®íe Demetvener lees ³ee efyebotJej GlHeeove IesT MekeÀ le veener. DeLee&le me ne®e meblegueve efyebot Demeu³ee®es
efme× nesles.
DeLee&le keÀesCeleener GlHeeokeÀ l³ee®³eekeÀ[s GHeueyOe DemeCeeN³ee IeìkeÀeb®ee cenÊece GHe³eesie
keÀ©ve keÀceeue GlHeeovee®eer HeeleUer meeO³e keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
3De.4 efJemleej HeLe (EXPANSION PATH)
GlHeeove HeÀuee®³ee efJeMues
IesC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. GlHeeove mebmLes®ee efJemleej nesleevee Hes{er®eer mebmeeOeves Jee{leele, lesJne Hes{er
GlHeeove Jee{efJele vesles efkebÀJee efJemleej keÀjles. lesJne IeìkeÀeb®ee He³ee&Hle meb³eesie efveJe[le evee efJemleej
HeLee®ee GHe³eesie nesle es.
J³eeK³ee :
1)’efJemleej HeLe ner DeMeer js
DeLee&le GlHeeokeÀe®³ee Ie ìkeÀebJejerue Ke®e& efmLej Demesue Je GlHeeove Jee{Jee³e®es Demesue, lej
efkeÀceeve Ke®ee&®³ee DeeOeejs GlHeeove HeeleUer keÀMeeÒekeÀejs Jee{efJelee ³esles ³ee®es efJeMues
ie=nerles :
ns efJeMues
2)IeìkeÀ Ke®e& efmLej Demeu³eeves Hes{er GlHeeovee®ee efJemleej (Jee{) keÀjles.
3)meceKe®e& js
95
Jejerue Deeke=Àleer®³ee DeeOeejs Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves ner js
Deeke=Àleerle De#e De#eeJe j Þececee$ee Je De³e De#eeJej Yeeb[Jeuecee$ee oMe&efJeu³ee Deensle. meKe,
meKe 1Je meKe 2ns meceKe®e& js
pej GlHeeove IeìkeÀeb®³ee efkebÀceleer efmLej Demeleerue Je Hes{erme GlHeeovee®ee efJemleej keÀje³e®ee Demesue
lej meKe 1ner veJeerve meceKe®e& js
Deeke=ÀleerJe©ve mHe<ì nesles keÀer, GlHeeokeÀ Hes{er®eer mebmeeOeves Jee{le Demeleevee Je IeìkeÀ
efkebÀceleer keÀe³ece Demeleevee GlHeeove meceÒeceeCeele Jee{Jee³e®es Demesue, lej meceKe®e& J e meceGlHeÊeer Je¬eÀ
SkeÀceskeÀebMeer meceeblej Demeleele. IeìkeÀeb®es ÒeceeCe meceeve ÒeceeCeele Jee{efJeues Demeu³eeves GlHeeovener
l³ee®e ÒeceeCeele Jee{les. cnCetve efJemleej HeLeeuee ÒeceeCe HeLe / Je¬eÀ osKeerue cnCeleele. `DeHe' ne
efJemleej HeLe ne s³e, pees me, me 1Je me 2³ee meblegueve efyebotvee pees[tve keÀe{uee Deens. ne Je¬eÀ
DeejbYeefyebotMeer ÒeceeCeMeerj Deens. cee$e lees DeMee®e ÒekeÀej®³ee Gleeje®ee Demesue Demes veener. keÀejCe
GlHeeove IeìkeÀeb®³ee efkebÀceleerJe©ve DeeefCe meceGlHeÊeer Je¬eÀeb®³ee DeekeÀejeJe©ve DeveskeÀ ÒekeÀej®es
DeekeÀej DeeefCe Gleej HeneJe³eeme efceUleele. ³ee Deeke=Àleerle IeìkeÀ Ke®e& efmLej ÒeceeCeele Jee{Jeu³eeves
DeHe ³ee Je¬eÀe®ee Gleej ÒeceeCeMeerj efomelees.munotes.in
96
Lees[ke̳eele ner js
3De.5 ÒeceeCee®³ee ye®eleer®es HeÀe³eos Je leesìs (ECONOMI ES AND
DISECONOMIES OF SCALE
Ieìl³e e GlHeeove HeÀuee®³ee efve³eceevegmeej Hes{erceO³es SkeÀe efJeefMe<ì HeeleUerveblej GlHeeove
Ieìer®ee DevegYeJe ³eslees. cee$e ns efJeOeeve keÀener Hes{îee DeeefCe ie=efnlekeÀeb®³ee ®eewkeÀìerle mel³e þjle Demeues
lejer meJe&®e Hes{îee DeeefCe Flej ieeflec eeve IeìkeÀeb®ee efJe®eej keÀjlee ueeiet nesle veener. keÀejCe DeMee
Hes{îeebvee GlHeeove Je Hes{er®ee efJemleej keÀjleevee keÀener Debleie&le Je yeefnie&le ueeYe ÒeeHle nesleele.
l³eebvee®e Debleie&le Je yeefnie&le ye®eleer Demesner cnCeleele.
De)ÒeceeCee®³ee ye®eleer®es ueeYe :
keÀener Hes{îeebvee GlHeeove Jee{er®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es Deble&iele Je yeefn&iele ueeYe efceUt ueeieu³eeves
GlHeeoveeceO³es Jee{l³ee ÒeefleHeÀuee®ee DevegYeJe ³eslees. les ueeYe KeeueerueÒeceeCes
I)Debleie&le ueeYe / ye®ele er :
’GlHeeove Hes{eruee efle®³ee Debleie&le keÀe³e&kegÀMeuelee Je G®®e J³eJemLeeHekeÀer³e opee&cegUs pes
ueeYe ÒeeHle nesleele, l³eeme Debleie&le ueeYe / efceleJ³e³elee / ye®eleer cnCeleele.“
DeMee ÒekeÀej®es ueeYe Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleele .
1)leebef$ekeÀ ueeYe (Technical Economi es):
ceesþîee ÒeceeCeeJej GlHeeove IesCeeN³ee Hes{îeebvee leebef$ekeÀ ueeYe ÒeeHle nesleele. keÀejCe ³ee Hes{îee
GlHeeove Jee{ermeeþer DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej keÀjleele. lesJne ÞeceefJeYeeieCeer Je efJeMes
GlHeeoveeyejesyej ìekeÀeT JemletbHeemetve og³³ece GlHeeove Iesleues peeles. Òeef¬eÀ³ee GÐeesieeb®ee efJekeÀeme
neslees. Jemlet®ee r iegCeJeÊee megOeejles. DeLee&le leb$e%eevee®es meJe& ieefleceeve ueeYe Hes{erme ÒeeHle nesleele.
2)J³eJemLeeHekeÀer³e ueeYe (Managerial Economies ):
³eeceO³es ceesþîee Hes{îeebvee G®®e J³eJemLeeHevee®es ueeYe ÒeeHle nesleele. efJeefJeOe efJeYeeieeme eþer
mJeleb$e Je lep%e J³ekeÌleeR®eer efve³egkeÌleer keÀ©ve l³eeb®³ee yeewef×keÀ keÀewMeu³ee®ee HeÀe³eoe GlHeeove Òeef¬eÀ³esle
keÀ©ve Iesleuee peelees. De®egkeÀ Je ³eesi³eJesUer efveCe&³e, HejmHej mecevJe³e, efJeHeCeve efve³eespeve, mebMeesOeve
F. ueeYe ³e e Debleie&le Hes{eruee efceUt ueeieu³eeves SketÀCe GlHeeoveeceO³es Jee{ nesT ueeieles.
3)peesKeerce mJeerkeÀejC³eeleerue ye®eleer (Risk Bearing Economies ):
meJe&meeOeejCeHeCes íesìîee Hes{îee J³eJemee³eeleerue ceesþîee peesKeerce mJeerkeÀejC³eeme le³ eej
vemeleele. Hejblet ceesþîee Hes{îee peesKeerce mJeerkeÀejleele. HeefjCeeceer l³eebvee l³ee®e ÒeceeCeele veHeÀe ÒeeHle
neslees. l³ee kesÀJeU peesKeerce®e mJeerkeÀejerle veenerle, lej ³eesi³e efve³eespeve Je J³eJemLeeHevee®³ee yeUeJej
peesKeercesJej ceel e keÀjleele.munotes.in
97
4)efJeHeCeveefJe
Demeles. l³eemeeþer ueeieCeeje keÀ®®ee ceeue, FbOeve Je Flej IeìkeÀ IeeTkeÀ ÒeceeCeele Kejsoer keÀ©ve
Ke®ee&le ye®ele keÀjlee ³esles. efJe¬eÀer®eer J³eJemLee keÀe³e&#ece Demeu³eeves ceeieCeer l³ee®e ÒeceeCeele efvecee&Ce
keÀjlee ³esles. DeLee&le JeenletkeÀ, efJe¬eÀermeeKeUîee, peeefnjele F. meejKes ueeYe efceUJetve efJeHeCeve ye®eleer
meeÐekeÀjlee ³esleele.
5)efJeÊeer³e ye®eleer (Financial Economies ):
ceesþîee Hes{îeeb®es GlHeeove Je efJe¬eÀer ceesþîee ÒeceeCeele Demeu³eeves l³eeb®eer DeeefLe&keÀ Guee{eue
ceesþer Demeles. yeepeejele Hele ceesþer Demeles. l³eecegUs DeMee Hes{³eebvee ye BkeÀe, efJeÊemebmLee menpe Je
efkeÀHeÀe³eleMeerj HeleHegjJeþe keÀjleele. ceesþîee Yeeb[Jeuee®eer iejpe YeeieJeleele. efMeJee³e Yeeie Je þsJeeR®³ee
ceeO³eceeletvener ceesþîee ÒeceeCeele Yeeb[Jeue GHeueyOe nesTve efJeÊeer³e ye®eleer efceUleele.
II)yeen³e He×leer (External Economies ):
’Hes{îeebvee Hes{erDebleie&le ueeYeeefMeJee³e pes Hes{eryeenîe ueeYe ÒeeHle nesleele l³eeme yeenîeye®eleer
cnCeleele.“ Goe. Jeerpe, HeeCeer, jmles, JeenletkeÀ F.
1)mLeeefvekeÀerkeÀjCe (Location) :
ceesþîee Hes{îee GlHe eove IesC³eeHetJeea mLeeefvekeÀerkeÀjCee®ee efJe®eej keÀjleele. p³eeefþkeÀeCeer
JeenletkeÀ, oUCeJeUCe, yebojs, jmles, efJeÊeer³e megefJeOee, cegyeuekeÀ HeeCeer Je Jeerpe, keÀ®®³ee ceeuee®eer menpe
GHeueyOelee, kegÀMeue Þece F. IeìkeÀeb®eer GHeueyOelee Deme les, DeMee mLeevee®eer efveJe[ keÀ©ve GlHeeove
Iesleele. ³eecegUs ³ee IeìkeÀeb®ee mJemleele GHe³eesie GlHeeove Òeef¬eÀ³esle keÀ©ve ueeYe efceUJelee ³esleele.
2)DeefOekeÀes
Je efkeÀHeÀe³eleMeerj HeleHegjJeþe, jkeÀceeb®es nmleeblejCe, OeveeosMe Je Flej DeefOekeÀ es
3)kegÀMeue ÞeefcekeÀ GHeueyOelee (Availability of skilled Labour) :
ceesþîee Hes{îeeb®³ee ¢<ìerves ne SkeÀ cenÊJee®ee ueeYe nes³e. keÀejCe SketÀCe GlHeeove
IeìkeÀebHewkeÀer Þece ne SkeÀ cenÊJe e®ee IeìkeÀ Deens. ceesþîee Hes{îeebvee menpeHeCes leb$ekegÀMeue cepetj,
keÀejeieerj, DeefYe³ebles, F. meejKes keÀewMeu³eHetCe& ÞeceyeU GHeueyOe nesles. p³eeb®³ee mene³³eeves Hes{îeebvee
cenÊece GlHeeove l³eeb®³ee kegÀMeueles®³ee DeeOeejs IesTve yeenîeJe®e ve ÒeeHle keÀjlee ³esles.
4)efMe#eCe -ÒeefMe#eCe ye®eleer (Education & Training Economies ):
ceesþîee Hes{îeebvee GlHeeoveeceO³es iegCeJeÊee Je megyekeÀlee meeÐe keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves ne SkeÀ
cenÊJee®ee ueeYe ÒeeHle neslees. keÀejCe mejkeÀejves mLeeHev e kesÀuesu³ee efMe#eCe -ÒeefMe#eCe keWÀêeletve GHeueyOe
megefJeOeeb®ee efkeÀceeve Ke®ee&le ueeYe IesTve cenÊece GlHeeovee®es GefÎ<ì meeÐe keÀjlee ³esles.munotes.in
98
5)peeefnjele ueeYe (Advertising Economies ):
ceesþîee Hes{îeeb®es GlHeeove, efJeHeCeve, yeepeejHes þeb®ee efJemleej ye=nled Demelees. l³ee SkeÀe®e
ceeO³eceeletve DeveskeÀ osMeebceO³es DeeHeu³ee Jemlet Je mesJeeb®eer peeefnjele keÀ©ve ceeieCeer efvecee&Ce keÀ©
MekeÀleele. l³eemeeþer mJeleb$e Je=ÊeJeeefnv³eeb®eer efveefce&leer keÀjC³ee®eer iejpe vemeles, lej DeefmlelJeele
DemeCeeN³ee ¢keÀ -ÞeeJ³e ceeO³eceeb®ee JeeHej keÀ©ve DemebK³e ûeenkeÀebHe³e¥le Heesn®elee ³esles.
DeLee&le ceesþ³ee Hes{îee Debleie&le Je yeefnie&le DeMee oesvner ÒekeÀej®es ueeYe ÒeeHle keÀ©ve cenÊece
veHe̳ee®es GefÎ<ì meeÐe keÀjC³ee ®ee Òe³elve keÀjleele.
munotes.in
99
IeìkeÀ -4
IeìkeÀ-4
GlHeeove Ke®e&
(COST OF PRODUCTION)
IeìkeÀ j®evee :
4.0 GefÎ<ìs
4.1 ÒemleeJevee
4.2 Ke®e& mebkeÀuHevee
4.3 efmLej Ke®e& Je yeouelee Ke®e&
4.0 GefÎ<ìs
Ke®ee&®³ee efJeefYeVe ÒekeÀejeb®es DeO³e³eve keÀjCes.
yeouelee Ke®e& Je efmLej Ke®e& ³eeleerue Yeso DeY³eemeCes.
4.1 ÒemleeJevee
GlHeeove Hes{erceO³es pemes ÒeeHleeruee cenÊJe Deens, lemes Ke®ee&ueener cenÊJe Deens. keÀejCe
Hes{er®eer ÒeeHleer, veHeÀe ³ee yeeyeer GlHeeovee meeþer ³esCeeN³ee Ke®ee&Jej DeJeuebyetve Demeleele. cnCetve GlHeeokeÀ
Ke®ee&Jej efve³eb$eCe þsJeC³ee®eer Je l³ee®es ³eesi³e J³eJemLeeHeve keÀjC³ee®ee meelel³eeves Òe³elve keÀjlees. pes
GlHeeokeÀ ³eeceO³es ³eMemJeer nesleele, l³eeb®ee Ke®e& keÀceer nesTve Ò eeHleerceO³es Jee{ nesles. ³eemeeþer
Ke®ee&®³ee efJeefYeVe mebkeÀuHeveeb®ee Je Ke®ee&®ee Flej IeìkeÀebMeer keÀe³e mebyebOe Deens. ³ee®ee Òemlegle
ÒekeÀjCeele DeY³eeme keÀjC³eele Deeuee Deens. lemes®e efmLej Ke®e& ,yeouelee Ke®e& ³ee mebkeÀuHeveeb®ee
DeY³eeme Òemlegle ÒekeÀjCeele keÀjC³eele Deeuee Deens.
4.2 Ke®e& mebkeÀuHevee (CONCEPTS OF COST)
GÐeesie Hes{îeebvee SKeeÐee Jemlet®es GlHeeove Iesleevee efJeefYeVe ÒekeÀej®es Ke®e& keÀjeJes ueeieleele.
l³eeJe©ve mebyebefOele Jemlet®es GlHeeove IesCes ueeYeo e³ekeÀ nesF&ue efkebÀJee veener ³ee®eer GlHeeokeÀeme keÀuHeveemunotes.in
100
³esles. cee$e l³eemeeþer l³eeme Ke®ee&®es efJeefYeVe ÒekeÀej %eele DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Dev³eLee Ke®e&
efJeMues
`GlHeeove Òeef¬eÀ³esmeeþer ueeieCeeje SkebÀoj ceewêerkeÀ Ke®e& cnCepes uesKee J³e³e efkebÀJee
GlHeeokeÀeves efJeefYeVe GlHeeove IeìkeÀeb®³ee HegjJeþeoejebvee Deeoe kesÀuesueer os³ekesÀ cnCepes uesKee Ke®e&
nes³e.' ceewefêkeÀ Ke®e& ne GlHeeovee®³ee JesieJesieUîee IeìkeÀebJej kesÀuesuee HewMee®³ee mJeªHeeleerue Ke®e&
Demelees. Fceejleermeeþer®ee Ke®e&, keÀeceieejeb®es Jesleve, keÀ®®ee ceeue, efJecee, JeenletkeÀ, peeefnjele, FbOeve,
meb³eb$e F. meejK³ee GÐeesieeme DeeJeM³ekeÀ yeeyeeRJej GlHeeokeÀeme jesKe Ke®e& keÀjeJee ueeielees. DeMee
Ke®ee&®³ee veeWoer uesKee J³e³eele meceeefJe<ì kesÀu³ee peeleele. lees uesKeeHeeue, Hes{er®es DeefOekeÀejer,
YeeieOeejkeÀ, J³eJemLeeHekeÀ F. IeìkeÀeb®³ee ¢<ìerves cenÊJee® ee Demelees. cee$e uesKee J³e³eele efJeefYeVe
IeìkeÀebJejerue Ke®e& veceto kesÀues Demeues lejer l³eeJe©ve Hes{er®³ee SketÀCe GlHeeoveJ³e³ee®eer keÀuHevee ³esle
veener. keÀejCe GlHeeokeÀe®³ee ceeuekeÀer®³ee vemeuesu³ee Je Òel³e#e Kejsoer kesÀu³ee peeCeeN³e e GlHeeove
IeìkeÀ J³e³ee®ee®e ³eele DebleYee&Je neslees. cnCetve ne J³e³e GlHeeoveKe®ee&®es HetCe& mJeªHe oMe&efJele veener.
2)DeeefLe&keÀ Ke®e& (Economics Cost) :
`GlHeeove Hes{erme ³esCeeN³ee Òel³e#e DeeefCe DeÒel³e#e Ke®ee&®³ee yesjpesme DeeefLe&ke À Ke®e&
cnCeleele.' uesKee Ke®ee&le kesÀJeU Òel³e#e Ke®ee&®ee meceeJesMe Demelees. Hes{er®³ee SkebÀoj Ke®ee&®eer
keÀuHevee ³esC³eemeeþer DeLe&le%eebveer DeeefLe&keÀ Ke®ee&®eer mebkeÀuHevee ceeb[ueer. GlHeeove Òeef¬eÀ³esle Òel³e#e
Ke®ee&yejesyej efJeefJeOe ÒekeÀej®es DeÒel³e#e Ke®e& ³esleele, pes uesKeeJ³e³eele ceeb[ues peele veenerle, Hejblet
SketÀCe Ke®ee&®eer keÀuHevee ³esC³eemeeþer les DeeJeM³ekeÀ Demeleele. Goe. GlHeeokeÀe®³ee ceeuekeÀer®eer Yetceer,
HeeCeer, Yeeb[Jeue, mJele:®es Þece, l³eeves kesÀuesu ee efJeefYeVe ÒekeÀej®ee l³eeie F. yeeyeeR®eer veeWo uesKeeJ³e³eele
nesle veener, ³ee meJe& J³e³eebvee DeÒel³e#e J³e³e cnCeleele. pemes mJele: GlHeeokeÀeb®³ee yeeyeleerle ns Ke®e&
GodYeJeleele, lemes Þecee®³ee yeeyeleerlener GodYeJeleele. ÞeefcekeÀebvee l³ eebveer kesÀuesu³ee Þecee®ee ceesyeouee
cnCetve cepetjer efceUles, Hejbleg keÀejKeev³eele keÀece keÀjleevee lesLeerue Òeot
nes³e. ns meJe& Ke®e& efJe®eejele Iesleues lej®e Hes{er®³ee SkebÀojerle J³e³eeb®ee JeemleJe Deboepe ³eslees.
3)GIe[ efkebÀJee mHe<ì Ke®e& (Explicit Cost) :
`GlHeeokeÀeme Jemletefveefce&leermeeþer DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀebvee pes ceesyeou es Deeoe keÀjeJes ueeieleele.
DeMee meJe& ÒekeÀej®³ee Ke®ee&me GIe[ efkebÀJee mHe<ì Ke®e& cnCeleele.' Goe. keÀ®®ee ceeue, cepegjer, Yee[s,
Yeeb[JeueeJejerue J³eepe, JeenletkeÀ, FbOeve, meb³eb$es, keÀj, efJecee F. IeìkeÀebJej GlHeeokeÀeves kesÀuesuee Ke®e&
³ee ieìele meceeefJe<ì kesÀuee peelees. ne ceewefêkeÀ mJeªHeeleerue Ke®e& Demetve ³ee®eer veeWo þsJelee ³esles. l³ee
DeLee&ves ³eeme GIe[, ¢ M³e Ke®e& cnCeleele. Jemlet®eer efkebÀcele efveOee&efjle keÀjleevee ne Ke®e& ÒecegKe
Demelees.
4)ieefYe&le / Deb leYet&le Ke®e& (Implicit Cost) :
’GlHeeokeÀe®³ee mJele:®³ee ceeuekeÀer®³ee mebmeeOeveeJej Peeuesuee Ke®e& cnCepes ieefYe&le Ke®e&
nes³e.“ Goe. GlHeeokeÀe®eer mJele:®eer Yetceer, Yeeb[Jeue, Fceejle F. GlHeeove Òeef¬eÀ³esle DeveskeÀ IeìkeÀ
GlHeeokeÀe®³ee c eeuekeÀer®es Demeleele. lej keÀener IeìkeÀ l³eeme yeens©ve / FlejebkeÀ[tve efJekeÀle I³eeJesmunotes.in
101
ueeieleele. pes IeìkeÀ FlejebkeÀ[tve lees Kejsoer keÀjlees, l³ee®es yeepeejcetu³e ceewefêkeÀ mJeªHeele veeWoues
peeles. Hejblet l³eeves mJele:®eer GHe³eesieele Dee Ceuesueer Yetceer, Yeeb[Jeue, l³ee®es mJe -J³eJemLeeHeve, l³eeves
kesÀuesuee GHeYeesie, meeceeefpekeÀ, keÀewìgbefyekeÀ l³eeie ne Ke®e& ceewefêkeÀ mJeªHeele ceeb[uee Demesue®e Demes
veener, Hejblet lees l³eeves kesÀuesuee J³e³e Demelees, l³ee®ee meceeJesMe ³ ee ÒekeÀejele neslees. ³eeleerue yeN³ee®e
yeeyeeRJejerue Ke®e& HewMeele veeWolee ³esle veener. Goe. GÐeesie GYeejCeerle kesÀuesuee l³eeie, lees GHeYeesie,
meeceeefpekeÀ efkebÀJee keÀewìgbefyekeÀ mJeªHeele Demet MekeÀlees. l³ee®es cetu³e efkeÀleer ne ÒeMve efvecee&Ce neslees, cee$e
lees Ke®e& Demelees. lees GIe[HeCes efJe®eejele Iesleuee peele veener, cnCetve l³eeme ieefYe&le Ke®e& cnCeleele.
5)meeceeefpekeÀ Ke®e& (Social Cost) :
`meeceeefpekeÀ Ke®e& cnCepes Demee Ke®e& nes³e keÀer, SKeeÐee GlHeeove Hes{ erves GlHeeove
kesÀu³eecegUs meceepeeleerue J³ekeÌleeRveer ieceeJeuesu³ee GHe³eesefielee HeeleUer®eer YejHeeF& cnCetve efouee Demelee
Hegjsmee þjlees.' Goe. GlHeeove Hes{erletve Oetj, OetU, efve©He³eesieer DeefJeefMe<ì, ogef
meeJe&peefvekeÀ ceeuekeÀer®³ee veoerle ogef
Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve les mees[ues peele Demesue, lej Meg×erkeÀjCe Òeef¬eÀ³esmeeþer ³esCeeje Ke®e& meeceeefpekeÀ Ke®e&
ceeveuee peelees. DeMee Ke®ee&me yeenîe Ke®e& cnCeleele. keÀejCe ³ee Ke®ee&®ee Òel³e#e Jemletefveefce&leerMeer
mebyebOe vemelees.
JeemleefJekeÀ keÀesCel³eener GlHeeovee®ee meceepeeMeer Òel³e#e -DeÒel³e#e mebyebOe ³eslees. Hejbleg ³eeletve
Deefve<þ ÒeLeebcegUs meceepee®es vegkeÀmeeve nesles. yeenîe Ke®ee&®ee J emlet®³ee efkebÀceleerceO³es meceeJesMe nesle
vemeuee lejer l³eeletve meeceeefpekeÀ J³e³e Jee{lees. Òeot
efve³eb$eCeelcekeÀ GHe³eebJej Ke®e& keÀjC³ee®ee oyeeJe ³eslees, lees®e meeceeefpekeÀ J³e³e nes³e.
6)Keemeieer Ke®e& (Private Cost) :
`SKeeÐee GlHeeokeÀ Hes{erves efkebÀJee GlHeeokeÀeves Iesleuesu³ee efveCe&³eecegUs kesÀuee iesuesuee GI e[
efkebÀJee ieefYe&le Ke®e& cnCepes Keemeieer Ke®e& nes³e.' Goe. Jemlet Je mesJee GlHeeoveemeeþer Hes{erves kesÀuesuee
SketÀCe Ke®e& ³eele meceeefJe<ì Demelees. Jemlet GlHeeoveemeeþer keÀ®®eeceeue, cepetjer, Yee[s, GlHeeokeÀe®es
keÀewMeu³e, J³eepe, l³eeie F. IeìkeÀebHeesìer pees Ke®e& ³eslees, l³ee meJee¥®ee meceeJesMe ³ee ÒekeÀej®³ee
Ke®ee&ceO³es neslees. ns meJe& Ke®e& GlHeeokeÀe®³ee Yeeb[Jeue Ke®ee&Meer mebyebefOele Demeleele. lees p³ee
IeìkeÀebJej Ke®e& keÀjC³ee®³ee efveCe&³e Ieslees, lees l³eeme mJele : Deoe keÀjeJee ueeielees, cnCetve ³ee®es mJeªHe
Keemeieer Demeles. l³ee DeLee&ves ³eeme Keemeieer Ke®e& cnCeleele.
7)SsefleneefmekeÀ / YetlekeÀeueerve Ke®e& (Historical Cost) :
`SKeeoer GÐeesiemebmLee GYeejC³eemeeþer YetlekeÀeUele kesÀuesuee efJeefJeO e IeìkeÀebJejerue Ke®ee&me
SsefleneefmekeÀ Ke®e& cnCeleele.' Goe. Hes{er®eer Fceejle, Yetceer, meb³eb$es, nl³eejs F. pesJne SKeeoer Hes{er
GYeejC³ee®ee efveCe&³e GlHeeokeÀ Ieslees, lesJne l³eeme l³ee keÀeUele Yetceer Kejsoer keÀjCes, meb³eb$es, Fceejle
GYeejCes, keÀe³ece ÞeefcekeÀeb®eer efve³egkeÌleer F. yeeyeeRJej iegbleJeCetkeÀ keÀjeJeer ueeieles. l³ee®eer leer iegbleJeCetkeÀmunotes.in
102
ne®e SsefleneefmekeÀ Ke®e& nes³e. ³ee Ke®ee&®ee mebyebOe Jele&ceeve Ke®ee&Meer vemelees efkebÀJee yeouel³ee IeìkeÀebJej
kesÀu³ee pe eCeeN³ee Ke®ee&Meer vemelees, lej ceeieerue keÀeueKeb[ele keÀe³ece IeìkeÀebJej kesÀuesu³ee Ke®ee&Meer
Demelees. Hes{er®³ee uesKee Ke®ee&le ³ee®eer veeWo Demeles. mebmLes®es efJeÊeer³e efveJesove ³ee Ke®ee&Jej DeeOeeefjle
Demeles. Demee Ke®e& kesÀuesu³ee Ie ìkeÀe®es cetu³e Jele&ceevekeÀeUe®³ee meboYee&le melele yeouele Demeles. keÀener
IeìkeÀeb®es Jele&ceeve yeepeejcetu³e Jee{les. Goe. Yetceer, lej keÀener IeìkeÀeb®es Jele&ceeve yeepeejcetu³e Ieìles.
Goe. Fceejle, meb³eb$es F. ³ee meJe& yeeyeeR®ee efJe®eej ke Àªve Ke®e&efJe
8)yeoueer Ke®e& (Replacement Cost) :
`GlHeeove mebmLes®³ee ceeueceÊes®eer Jele&ceevee yeepeej efkebÀcele cnCepes yeoueer Ke®e& nes³e.' Goe.
GlHeeokeÀ Hes{erves keÀ ejKeevee GYeejCeermeeþer meve 2000 ceO³es 5 ueeKe ªHe³eeme Yetceer Kejsoer kesÀueer
Demesue, Je l³ee®eer meÐeefmLeleerle yeepeej efkebÀcele ª. 10 ueeKe Demesue, lej ª. 10 ueeKe yeoueer
Ke®e& nes³e.
J³eJemLeeHekeÀer³e efveCe&³eeceO³es ³ee Ke®ee&me cenÊJe Demeles. ®eeuet yeepeej cetu³eevegmeej Hes{er®es
ceeueceÊee cetu³e efkeÀleer ³ee®ee Deboepe ³ee Ke®ee&Jeªve ³eslees. pej ceeueceÊes®eer efkebÀcele Jee{ueer veener lej
yeoueer Je SsefleneefmekeÀ Ke®e& meceeve Demelees. ³eeTueì pej yeepeejcetu³e Jee{ues, le j SsefleneefmekeÀ
Ke®ee&Hes#ee yeoueer Ke®e& yeepeejcetu³e Jee{er®³ee ÒeceeCeele peemle Demelees. GlHeeokeÀeme GlHeeove Hes{er®ee
efJemleej efkebÀJee veJeerve Hes{er®³ee mLeeHevesmeeþer ³ee Ke®ee&®ee GHe³eesie neslees. lemes®e YeeieOeejkeÀebvee efkeÀleer
efkebÀcele Ðee³e®eer ³eemeeþerner ne Ke®e& cenÊJee®ee Demelees.
9)efveceive efkebÀJee yeg[erle Ke®e& (Sunk Cost) :
`GÐeesiemebmLesves kesÀuesu³ee Ke®ee&HewkeÀer p³ee Ke®ee&®ee HejleeJee keÀesCel³eener ceeiee&ves efceUJelee
³esle veener DeMee Ke®ee&me ye g[erle Ke®e& cnCeleele.' Goe. SKeeÐee Hes{erves keÀener IeìkeÀeb®eer DeveeJeM³ekeÀ
Kejsoer kesÀueer Demesue, lej l³ee®ee meceeJesMe ³ee Ke®ee&le neslees. DeefleefjkeÌle ÞeceeJejerue Ke®e& efkebÀJee
efveªHe³eesieer keÀ®®ee ceeue Kejsoer Jee DeveeJeM³ekeÀ ye ebOekeÀece F. Yeeb[Jeuee®eer iegbleJeCetkeÀ DeefOekeÀ
ueeYeoe³ekeÀ IeìkeÀebceO³es keÀjC³ee®³ee nsletves ³ee Ke®ee&®es cenÊJe Deens. ne Ke®e& Hes{ermeeþer neefvekeÀejkeÀ
Demelees. keÀejCe ³ee®ee HejleeJee GlHeeokeÀeme ÒeeHle keÀjlee ³esle veener. cee$e iegb leJeCetkeÀer®eer He³ee&Hlelee
meeÐe keÀjC³eemeeþer DeMee Ke®ee&®ee efJe®eej keÀjlee ³eslees.
10) Jee{erJe Ke®e& (Incremental Cost) :
`GlHeeovee®ee SkeÀ DeefOekeÀ SkeÀkeÀ / veie le³eej keÀjC³eemeeþer ³esCeeN³ee Ke®ee&me Jee{erJe Ke®e&
cnCeleele.' efkebÀJ ee `GlHeeovee®³ee iegCeJeÊesle Jee HeeleUerceO³es Jee{ keÀjC³eemeeþer Deeuesuee SketÀCe Ke®e&
cnCepes Jee{erJe Ke®e& nes³e.' Goe. SKeeÐee Hes{er®es Jele&ceeve GlHeeove 1000 veie Deens. cee$e l³eeme
1100 veiee®es GlHeeove I³eeJe³ee®es Deens. DeefOekeÀ®³ee 1 00 veie GlHeeoveeme ª. 1 ueeKe Ke®e& ³esle
Demesue lej l³eeme Jee{erJe Ke®e& cnCeleele. DeMee Ke®ee&le yeouelee efkebÀJee efmLej DeMee oesvner efkebÀJee
SKeeÐee Ke®ee&®ee meceeJesMe Demet MekeÀlees. GlHeeove Jee{ermeeþer keÀesCel³ee IeìkeÀeJej Ke®e& DeHese f#ele
Deens, l³eeJej ne Ke®e& DeJeuebyetve Demelees. cee$e meerceeble Je Jee{erJe Ke®ee&le efYeVelee Demeles.
yeepeejeleerue nesCeejs yeoue, mHeOee&, ceeieCeer F. ®ee efJe®eej keÀªve DeeHeu³ee GlHeeove iegCeJeÊesle efkebÀJeemunotes.in
103
SketÀCe veiemebK³esle efkeÀleer Jee{ keÀjeJeer Je l³eemeeþer efkeÀleer Ke®e& Jee{t MekesÀue ³ee®ee Deboepe ³esC³eemeeþer
neKe®e& cenÊJee®ee Demelees.
4.3 efmLej Ke®e& Je yeouelee Ke®e&
efmLej Ke®e& (Fixed Cost) :
`GlHeeovee®ee ÒeceeCeeyejesyej pes Ke®e& yeouele veenerle l³eeme efmL ej Ke®e& cnCeleele.' Goe.
Hes{erves kesÀuesuee Yetceer, Fceejle, keÀe³ece keÀeceieej, efJecee, efJeefYeVe MegukeÀ, meeþJeCe megefJeOee F. meejK³ee
IeìkeÀebJej kesÀuesuee Ke®e& ne ³eele meceeefJe<ì kesÀuee peelees. lees keÀe³ece Demelees. GlHeeoveeceO³es Je e{
kesÀueer Demelee efkebÀJee Ieì kesÀueer Demelee, ³eele keÀesCeleener yeoue nesle veener, cnCetve lees efmLej Demelees.
yeouelee Ke®e& (Variable Cost) :
`GlHeeovee®ee ÒeceeCeeyejesyej pees Ke®e& yeouele peelees, l³eeme yeouelee Ke®e& cnCeleele.'
Goe.nbieeceer cepetjebJej kesÀuesuee Ke®e&, Jee{erJe keÀ®®ee ceeue, FbOeve, peeefnjele, osKeYeeue Je ogªmleer
F. IeìkeÀebJejerue Ke®e& ³eele meceeefJe<ì Demelees. ne Ke®e& GlHeeove Jee{eryejesyej Jee{lees. lej GlHeeove
Ieìeryejesyej Ieìlees. GlHeeove Megv³e De mesue, lej yeouelee Ke®e& Megv³e neslees. Jee{erJe GlHeeoveemeeþer
efkeÀleer Ke®e& Jee{t MekeÀlees ³ee®ee Deboepe ³ee Ke®ee&Je©ve ³eslees.
1)SketÀCe Ke®e& (Total Cost) :
`Òel³eskeÀ GlHeeove HeeleUermeeþer Deeuesu³ee efmLej Je yeouel³ee Ke®ee&®³ee yesjp esme efmLej Ke®e&
cnCeleele.' met$eªHeele SketÀCe Ke®e& † efmLej Ke®e& +yeouelee Ke®e& (TC = TFC + TVC)
SKeeÐee Hes{erme Jemlet GlHeeoveeme ³esCeeN³ee meJe& Ke®ee&®ee ³eele meceeJesMe Demelees. Goe. Yetceer,
meb³eb$es, keÀe³ece Je nbieeceer ÞeefcekeÀ, keÀ®®ee ceeue, FbOeve, Gpee&, JeenletkeÀ, peeefnjele, efJelejCe, F.
IeìkeÀebJejerue Ke®ee&®eer yesjerpe cnCepes SketÀCe Ke®e& nes³e. GlHeeove ÒeceeCeeJe©ve ne Ke®e& efveOee&efjle
neslees. GlHeeove HeeleUer Jee{u³eeme SketÀCe Ke®ee&le Jee{ nesles. ³eeTueì ÒeceeCe Ieìu³eeme ne Ke®e&
Ieìlees. GlHeeokeÀeme Hes{er®³ee mecemle Ke®ee&®eer keÀuHevee ³esC³eemeeþer ne Ke®e& cenÊJee®ee Demelees.
2)mejemejer Ke®e& (Average Cost) :
`GlHeeovee®³ee Òeefleveieeme ³esCeeN³ee SketÀCe Ke®ee&me mejemejer Ke®e& cnCeleele efkebÀJee SketÀCe
GlHeeove Ke®e& Je SketÀCe GlHeeove iegCeesÊej / ÒeceeCeeme mejemejer Ke®e& cnCeleele.'
met$e-
SkeÀ t Ce Ke®e&mejemejer Ke®e&SketÀCe GlHeeoveTCACTO
TO = Total Output
GlHeeove Òeef¬eÀ³esle pesJne Jee{le sGlHeeove HeÀue Òel³e³eeme ³esles, lesJne ne Ke®e& keÀceer Demeles,
cee$e pesJne Ieìl³ee ÒeceeCe HeÀuee®ee Òel³e³e ³eslees, lesJne ne Ke®e& Jee{lees. GlHeeokeÀeme Òeefle veieememunotes.in
104
efkeÀleer Ke®e& ³eslees ³ee®ee Deboepe ³esC³eemeeþer Je Jemlet®eer efkebÀcele efveOee&efjle keÀjC³eemeeþer ne Ke®e&
cenÊJee®ee D emelees.
3)meerceeble Ke®e& (Marginal Cost) :
`GlHeeovee®ee SkeÀ DeefOekeÀ®ee SkeÀkeÀ efvecee&Ce kesÀu³eeves SketÀCe Ke®ee&le Peeuesueer Jee{ cnCepes
meerceeble Ke®e& nes³e.'
meerceeble cnCepes Debeflece nes³e. Goe. SKeeoer Hes{er 100 veiee®es GlH eeove Iesles, l³eeme ª.
10,000/ -Ke®e& ³eslees. cee$e 101 veiee®es GlHeeove Iesleu³eeme ª. 10,110/ -Ke®e& ³esle Demesue
lej meerceeble Ke®e& 110/ -nes³e. (10,110 -10,000 † 110) ³ee Ke®ee&cegUs Jee{erJe GlHeeove
Iesleu³eeme efkeÀleer Ke®e& ³esT MekeÀlees, les GlHeeove IesCes ueeYeoe³ekeÀ nesF&ue keÀe? ³ee ¢<ìerves efveCe&³e
IesCes meesF&®es þjles.
Lees[ke̳eele, Jejerue efJeefYeVe Ke®ee&®³ee mebkeÀuHevee SKeeÐee GlHeeokeÀ Hes{ermeeþer Del³eble
ceeie&oMe&keÀ þjleele. Ke®ee&®es JeieeakeÀjCe, efkebÀcele ef veOee&jCe, GlHeeove HeeleUer, GlHeeove He³ee&Hlelee F.
meeÐe keÀjC³ee®³ee DevegMebieeves ³ee mebkeÀuHevee cenÊJeHetCe& þjleele.
munotes.in
105
IeìkeÀ-4De
DeuHe DeeefCe oerIe&keÀeueerve Ke®e& -GlHeeove mebyebOe
(COST -OUTPUT RELATIONSHIP IN THE
SHORT AND LONG -RUN)
IeìkeÀ j®evee :
4De.0GefÎ<ìs
4De.1DeuHekeÀeueerve Ke®e& Jele&ve -DeuHekeÀeueerve GlHeeove -Ke®e& mebyebOe
4De.2oerIe&keÀeueerve Ke®e& Jele&ve -oerIe&keÀeueerve GlHeeove -Ke®e& mebyebOe
4De.3Ke®e& efJeMues
DeuHekeÀeueerve Ke®e& Jele&vee®ee DeY³eeme keÀjCes.
oerIe&keÀeUele K e®ee&®es Jele&ve keÀmes Demeles ns mecepetve IesCes.
efMekeÀeT Je¬eÀ DeY³eemeCes.
vee veHeÀe vee leesìe efJeMues
(COST -OUTPUT RELATIONSHIP IN THE SH ORT RUN)
4De.1 DeuHekeÀeUele Ke®e& -GlHeeove mebyebOe :
GlHeeove Ke®e& -GlHeeoveeleerue menmebyebOe DeY³eemeleevee DeuHe DeeefCe oerIe&keÀeUe®e emeboYe&
efJe®eejele Iesleuee peelees. keÀejCe keÀeUevegmeej Ke®ee&®es meboYe& yeoueleele. DeuHekeÀeUele cegK³e le:
Ke®ee&®es SketÀCe efmLej Ke®e&, SketÀCe yeouelee Ke®e& Je DeuHekeÀeueerve SketÀCe Ke®e& Demes leerve ÒekeÀej
He[leele. SkeÀe keÀeuHeefvekeÀ GoenjCee®³ee mene³³eeves Ke®e& -GlHeeoveeleerue menmebyebOe KeeueerueÒeceeCes
DeY³eemet.munotes.in
106
DeuHekeÀeueerve Ke®e &-GlHeeove mebyebOe He$ekeÀ ¬eÀ. 4De.1
GlHeeove (`)SketÀCe efmLej Ke®e& (`)SketÀCe yeouelee Ke®e& (`)SketÀCe Ke®e&
0 50 00 50
1 50 30 80
2 50 35 85
3 50 40 90
4 50 50 100
5 50 80 130
1)SketÀCe efmLej Ke®e& (Total Fixed Cost) :
DeuHekeÀeUele GlHeeove IeìkeÀeb®es efmLej Je yeoueles IeìkeÀ Demes JeieeakeÀjCe kesÀues peeles.
efmLej IeìkeÀebJej nesCeeN³ee Ke®ee&me SketÀCe efmLej Ke®e& cnCeleele. Goe. Yetceer, Fceejle, meb³eb$es, keÀe³ece
keÀeceieej F. GlHeeokeÀeves DeMee IeìkeÀebJej kesÀuesu³ee Sk etÀCe Ke®ee&me®e SketÀCe efmLej Ke®e& cnCeleele.
GlHeeove Òeef¬eÀ³esle ne Ke®e& keÀe³ece Demelees. GlHeeove ÒeceeCeevegmeej l³eele keÀenerner yeoue nesle veener.
lekeÌl³eeceO³es ne Ke®e& ª. 50 ie=efnle Oejuee Deens. GlHeeove ÒeceeCe yeoueues lejer lees Òel ³eskeÀ
HeeleUeruee keÀe³ece Demeu³ee®es efometve ³esles. ³eeJe©ve Je¬eÀ keÀe{u³eeme lees `De#e'De#eeme meceeblej
Demelees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 4De.1
Deeke=ÀleerceO³es De#e De#eeJej GlHeeove, lej De³e De#eeJej efmLej Ke®e& oMe&efJeuee Deens. meKe
ne SketÀCe efmLej Ke®e& oMe&efJeCeeje Je¬eÀ Deens. lees De#e De#eeme meceeblej Deens, lees Demes oMe&efJelees keÀer,
GlHeeovee®³ee G, G 1Je G 2³ee keÀesCel³eener HeeleUeruee yeouele veener, lej keÀe³ece `Deme' SJe{e®e
Demelees. GlHeeove Metv³e Demeues lejer ne Ke®e& `Deme' SJe{e Je GlHeeove `keÀ' efyebot®³ee efþkeÀeCeer DeG 2
Demeues, lejer G 2keÀ †Deme SJe{e®e Demelees. ³ee®ee DeLe& GlHeeokeÀeme ne Ke®e& DeefveJee ³e& Demelees.munotes.in
107
2)SketÀCe yeouelee Ke®e& (Total Variable Cost) :
GlHeeove Òeef¬eÀ³esle pees Ke®e& GlHeeove ÒeceeCeeyejesyej keÀceer DeLeJee DeefOekeÀ neslees, l³eeme
yeouelee Ke®e& cnCeleele. Goe. nbieeceer cepetj, keÀ®®ee ceeue, FbOeve, Jeerpe, HeeCeer, JeenletkeÀ F.
GlHeeove ÒeceeCe Jee{efJeues Demelee ³eeceO³es Jee{ nesles. ³eeTueì Ieì kesÀu³eeme l ³eele Ieì nesles.
GlHeeove Metv³e Demesue, lej lees Metv³e Demelees. lekeÌl³eele GlHeeove 0, 1, 2, 3 ³ee ¬eÀceeves Jee{efJele
vesu³eeme ³ee Ke®ee&le Deveg¬eÀces 0, 30, 35, 40 ³ee ¬eÀceeves Jee{ nesles, cnCetve ³ee Ke®ee&®ee Je¬eÀ
DeejbYe efyebotletve Giece HeeJetve [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Jej peeCeeje Demelees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 4De.2
Jejerue Deeke=Àleerle De#e De#eeJej GlHeeove, De³e De#eeJej SketÀCe yeouelee Ke®e& oMe&efJeuee
Deens. `DeKe' ne SketÀCe yeouelee Ke®e& Je¬eÀ nes³e. pees `De' ³ee Dee jbYe efyebotletve Giece HeeJetve GpeJeerkeÀ[s
Jej peeCeeje OeveelcekeÀ Gleeje®ee Deens. ne Ke®e& De efyebotle GlHeeove Metv³e Demeleevee Metv³e Demelees.
cee$e GlHeeove DeG SJe{s Jee{efJeues Demelee, Ke®ee&le Deve SJe{er Jee{ nesles, lej `keÀ' efyebot®³ee efþkeÀeCeer
GlHeeove DeG 2SJe{s Demeleevee, ³ee Ke®ee&le Deve 2He³e¥le Jee{ nesles. l³eecegUs ³ee Je¬eÀe®ee Gleej
OeveelcekeÀ Demeu³ee®es efometve ³esles.
3)SketÀCe GlHeeove Ke®e& (Total Cost) :
`GlHeeove Òeef¬eÀ³esle ³esCeeN³ee SketÀCe efmLej Je SketÀ Ce yeouel³ee Ke®ee&®eer yesjerpe cnCepes SketÀCe
GlHeeove Ke®e& nes³e.' ne Ke®e& GlHeeove ÒeceeCeevegmeej yeouele Demelees. GlHeeoveele Jee{ kesÀu³eeme
l³eele Jee{ nesles, lej Ieì Peeu³eeme Ieì nesles. Hejblet GlHeeove Metv³e Demesue, lej lees SketÀCe efmL ej
Ke®ee&SJe{e Demelees. cnCetve ne Je¬eÀ `De#e' De#ee®³ee DeejbYe efyebot®³ee Jej®³ee HeeleUerHeemetve Giece
HeeJelees. lekeÌl³eele ne Ke®e& ª. 50 SJe{e efkeÀceeve nes³e.munotes.in
108
Deeke=Àleer ¬eÀ. 4De.3
Deeke=Àleerle De#e De#eeJej GlHeeove lej De³e De# eeJej SketÀCe GlHeeove Ke®e& oMe&efJeuee Deens.
KeKe 1ne SketÀCe GlHeeove Ke®e& oMe&efJeCeeje Je¬eÀ Deens. lees [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Jej peeCeeje
OeveelcekeÀ Gleeje®ee Je¬eÀ Deens. GlHeeove ÒeceeCe pemes Jee{sue, lemes ³ee Ke®ee&le Jee{ nesles, Demes lees
oMe&efJelees. pesJne GlHeeove Metv³e `De' Demeles, lesJne ne Ke®e& `DeKe' SJe{e cnCepes®e efmLej
Ke®ee&SJe{e Demelees. (lekeÌl³eele ª. 50 SJe{e) cee$e GlHeeoveele DeG He³e¥le Jee{ kesÀu³eeme ³ee
Ke®ee&le De efyebot®³ee efþkeÀeCeer DeKe 1SJe{er Jee{ n esles. ³eeÒeceeCes GlHeeove G 4He³e¥le Jee{Jeu³eeme `['
efyebot®³ee efþkeÀeCeer ne Ke®e& DeKe 4SJe{e Demelees. GlHeeovee®³ee Òel³eskeÀ HeeleUeruee ³esCeeN³ee Ke®e&
efyebotme pees[tve peer js
efve
DeuHekeÀeUele SkeÀkeÀ Ke®e& ÒeJe=Êeer :
DeuHekeÀeUele pemes efmLej Je yeouelee Ke®e& Demes Jeefie&keÀjCe DeefmlelJeele ³esles, lemes l³eeb®ee
GlHeeove ÒeceeCeeJe©ve mejemejer Je Debeflece yeoue efJe®eejele Iesl eu³eeme mejemejer efmLej Ke®e& mejemejer
yeouelee Ke®e&, SketÀCe mejemejer Ke®e& Je meerceeble Ke®e& Demes Ke®ee&®es Jeie er&keÀjCe keÀjlee ³esles. l³eeJe©ve
DeuHe keÀeUele Ke®e& -GlHeeove mebyebOe DeefOekeÀ meKeesueHeCes DeY³eemelee ³esleele. SkeÀe keÀeuHee fvekeÀ
lekeÌl³ee®³ee mene³³eeves GlHeeove Je l³eeme ³esCeeN³ee Ke®ee&Je©ve SkeÀkeÀ Ke®e& ÒeJe=Êeer Heenelee ³esles.munotes.in
109
He$ekeÀ ¬eÀ. 4De.2
1 2 3 4 5 6 7 8
GlHeeove SketÀCe
efmLej
Ke®e&SketÀCe
yeouelee
Ke®e&SketÀCe
GlHeeove
Ke®e&mejemejer
efmLej
Ke®e&mejemejer
yeouelee
Ke®e&mejemejer
SketÀCe
Ke®e&meerceeble
Ke®e&
0 20 0 20 -- 0 -- --
1 20 15 35 2.0 15 35 15
2 20 20 40 10 10 20 5
3 20 22 42 6.66 7.33 14 2
4 20 25 45 5 6.25 11.25 3
5 20 30 50 4 6 10 5
6 20 39 59 3.33 6.6 9.8 9
7 20 49 69 2.85 7 9.9 10
Jejerue lekeÌl³eeceO³es Heefnu³ee mlebYeeHeemetve les 8 J³ee mlebYeeceO³es Deveg¬eÀces GlHeeove, SkeÀtCe
efmLej Ke®e& (TFC) , SketÀCe yeouelee Ke®e& (TVC) , SketÀCe GlHeeove Ke®e& (TC) , mejemejer efmLej
Ke®e&(ATC) , mejemejer yeouelee Ke®e& (AVC ), mejemejer SketÀCe Ke®e& (ATC) Je meerceeble Ke®e&
(MC) oMe&efJeuee Deens. DeuHekeÀeUele GlHeeove ÒeceeCeeyejesyej Ke®ee&le keÀMeeÒekeÀejs yeoue Ie[tve
³esleele les keÀeuHeefvekeÀ DeekeÀ[sJeejer®³ee DeeOeejs mHe<ì keÀjlee ³esles.
Jee{l³ee GlHeÊeeryeje syej SketÀCe efmLej Ke®e& keÀe³ece jenelees, GlHeeove Megv³e Demeues lejer ne
Ke®e& ª. 20 SJe{e Deens. keÀejCe lees keÀe³ece Deens, Hejbleg mejemejer yeouelee Ke®e& Je SketÀCe yeouelee
Ke®e& Megv³e Deens. keÀejCe DeMee efmLeleerle yeouel³ee IeìkeÀebJejerue Ke®e& Metv³e Demelees. Hejblet
GlHeÊeerJee{eryejesyej TVC Jee{t ueeielees, l³eecegUs mlebYe 4 ceOeerue SketÀCe GlHeÊeer Ke®ee&le Jee{ nesT
ueeieues. Megv³e GlHeeove efmLeleerle ne Ke®e& efmLej Ke®ee&SJe{e Demelees. (TFC=TC) mejemejer efmLej
Ke®ee&®ee efJe ®eej keÀjlee GlHeeovee®³ee Jee{eryejesyej Ieì nesle peeles. lej mejemejer yeouel³ee Ke®ee&le
GlHeÊeer®³ee 5 J³ee cee$esHe³e¥le Ieì nesles, Hejbleg l³eeveblej Jee{ nesT ueeieles. mejemejer SketÀCe Ke®ee&le 6
J³ee cee$esHe³e¥le Ieì nesles. Hejbleg l³eeveblej ne Ke®e& nUtnUt Jee{t ueeielees. meerceeble Ke®ee&®ee efJe®eej
keÀjlee GlHeeovee®³ee ®eewL³ee cee$esHe³e¥le ne Ke®e& Ieìlee Demelees, l³eeveblej lees Jee{le Demeu³ee®es
efometve ³esles. DeLee&le DeuHekeÀeUele ³ee meJe& SkeÀkeÀ Ke®ee&®eer GlHeeove cee$ee J ee{eryejesyej ÒeJe=Êeer efYeVe -
efYeVe ÒekeÀejs yeouele Demeu³ee®es efometve ³esles. ³eeJe©ve Je¬eÀ keÀe{u³eeme js
110
Deeke=Àleer ¬eÀ. 4De.4
Deeke=Àleerle De#e De#eeJej GlHeeove Je De³e D e#eeJej mejemejer Je meerceeble Ke®ee&®es efJeefYeVe
ÒekeÀej oMe&efJeues Deensle. ³eeceO³es mejemejer efmLej Ke®e& ne mejemejer efmLej Ke®e& Je¬eÀ, mejemejer
yeouelee Ke®e& ne mejemejer yeouelee Ke®e& Je¬eÀ, mejemejer SketÀCe Ke®e& ne mejemejer SketÀCe Ke® e& DeeefCe
meerceeble Ke®e& ne meerceeble Ke®e& Je¬eÀ oMe&efJelees. Òel³eskeÀ Ke®e& Je¬eÀ e®ee Gleej HejmHejeHes#ee efYeVe
Demeu³ee®es efometve ³esles.
mejemejer efmLej Ke®e& Je¬eÀ Demes oMe&efJelees keÀer, GlHeeovee®³ee Òel³eskeÀ cee$esyejesyej ne Ke®e &
keÀceer nesle peelees, l³eecegUs ³ee Je¬eÀe®ee Gleej [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Keeueer peeCeeje efomelees. lej
mejemejer yeouel³ee Ke®ee&®ee Je¬eÀ meg©Jeeleerme GlHeeove Jee{eryejesyej keÀceer neslees Je De efyebotle lees
mejemejer efmLej Ke®ee&yejesyej Demelees. cee$e GlHeeovee®³ee efJeefMe<ì HeeleUerveblej Jee{le peelees. l³eecegUs
³ee Je¬eÀe®ee Gleej Hemejì ‘U’DeekeÀeje®ee efometve ³eslees. mejemejer SketÀCe Ke®e& Je¬eÀe®ee efJe®eej keÀjlee
ne Je¬eÀ mejemejer efmLej Jeyeouel³ee Ke®e& Je¬eÀe®³ee Jej® ³ee yeepetme cee$e Hemejì ‘U’DeekeÀeje®ee
Demeu³ee®es efomeles. lees Demes oMe&efJelees keÀer, GlHeeovee®³ee ÒeceeCeeyejesyej SkeÀe efJeefMe<ì HeeleUerHe³e¥le
Ieìle peelees, Hejbleg l³eeveblej Jee{lees. lemes®e ne Ke®e& cnCepes mejemejer efmLej Je yeouel³ ee Ke®ee&®eer
yesjerpe Demeu³eeves lees ³ee oesvner Je¬eÀe®³ee Jej®³ee yeepetme Demeu³ee®es efometve ³esles. GlHeÊeer®³ee
Òeefleveieele Jee{ keÀjC³eemeeþer pees Ke®e& ³eslees l³eeme meerceeble Ke®e& cnCeleele. Deeke=Àleerle ne Ke®e& Je¬eÀ
meer.Ke. ³ee veeJ eeves oMe&efJeuee Deens. ne Je¬eÀmet×e Hemejì ‘U’DeekeÀeje®ee Deens. leesner Demes oMe&efJelees
keÀer, GlHeeove Jee{eryejesyej ne Ke®e& Ieìle peelees, Hejbleg SkeÀe efJeefMe<ì HeeleUerveblej Jee{t ueeielees.
mejemejer efmLej Ke®ee&®ee Je¬eÀ JeieUlee F lej Ke®ee&®es Gleej keÀceer -DeefOekeÀ ÒeceeCeele meejKes
Deensle. keÀejCe GlHeeove HeeleUer®³ee efJeefMe<ì ìHH³eele GÐeesieHes{erme Debleie&le Je yeefnie&le ueeYe ÒeeHle
nesleele, lesJne Ke®e& efve³eb$eCeele jentve Ieìer®eer ÒeJe=Êeer efomeles. Hejblet Ske Àe efJeefMe<ì HeeleUerveblej ns
ueeYe Ieìt ueeieleele, GlHeeove -IeìkeÀ meb³eesie efJemebiele nesleele DeLeJee GlHeeokeÀe®es efveCe&³e ®egketÀ
ueeieleele, lesJne Ke®e& Jee{tve ns Je¬eÀ Jej®³ee efoMesves ceeie&¬eÀceCe keÀjleele. DeMee JesUer ³ee Je¬eÀe®es Gl eej
Hemejì ‘U’DeekeÀeje®es efometve ³esleele.munotes.in
111
mejemejer Ke®e& mebkeÀuHevee :
ceeieerue lekeÌl³eeceO³es DeuHekeÀeUele GlHeeove Ke®ee&®³ee efJeefYeVe mebkeÀuHevee oMe&efJeu³ee
Deensle, l³eeb®ee Lees[ke̳eele Dee{eJee KeeueerueÒeceeCes -
1)mejemejer ef mLej Ke®e& (Average Fixed Cost) :
`SketÀCe efmLej Ke®ee&®es SketÀCe GlHeeove ÒeceeCeeMeer DemeCeejs ÒeceeCe cnCepes mejemejer efmLej
Ke®e& nes³e.' met$eªHeele -
SkeÀ t Ce em f Lej Ke®e&mejemejer em f Lej Ke®e&SkeÀ t Ce GlHeeove cee$eeTFCAFCTQ
mecepee, SKeeÐee GÐeesiemebmLes®ee efmLej Ke®e& ª. 1,00,000 /-Deens Je GlHeeove
10,000 veie Demesue lej Òeefleveiee®ee mejemejer efmLej Ke®e& ª. 10 SJe{e Demesue.
1,00,000AFC10,000
AFC 10
ne Ke®e& GlHeeove Jee{eryejesyej Ieìle peelees, HeefjCeeceer Je¬eÀe®ee Gleej $eÝCeelcekeÀ
mJeªHee®ee Demelees.
2)mejemejer yeouelee Ke®e&(Average Variable Cost) :
`SketÀCe yeouel³ee Ke®ee&®es SketÀCe GlHeeove cee$esMeer DemeCeejs iegCeesllej cnCepes mejemejer
yeouelee Ke®e& nes³e.'
SkeÀ t Ce yeouelee Ke®e&mejemejer yeouelee Ke®e&SketÀCe GlHeeove cee$ee AVC
mecepee, SKeeÐee GlHeeove mebmLesme 1000 GlHeeove e®³ee cee$eeb®es GlHeeove IesC³eemeeþer
ª. 10,000/ -SJe{e yeouelee Ke®e& ³esle Demesue lej mejemejer yeouelee Ke®e& ª. 10/ -SJe{e
³esF&ue.
10,000AVC1,000
AVC 10
ne Ke®e& GlHeeovee®³ee ÒeejbYeer keÀceer Demelees, Hejblet GlHeeove Jee{eryejesyej Jee{le peelees,
l³eecegUs ³ee Ke®ee&®³ee Je¬eÀe®ee Gleej Hemejì ‘U’DeekeÀeje®ee Demelees.munotes.in
112
3)mejemejer SketÀCe Ke®e&(Average Total Cost) :
`GlHeeovee®³ee SketÀCe Ke®ee&me SketÀCe GlHeeovee®³ee veie mebK³esves Yeeieu³eeme ÒeeHle nesCeeN³ee
Ke®ee&me mejemejer SketÀCe Ke®e& cnCeleele.'
SkeÀ t Ce Ke®e&mejemejer SkeÀ t Ce Ke®e&SkeÀ t Ce GlHeeove cee$ee ATC
efmLej Je yeouel³ee Ke®ee&®³ee yesjpesme SketÀCe Ke®e& cnCeleele. mecepee, SKeeÐee Hes{erme ª.
1,50,000/ -SJe{e SketÀCe Ke®e&, GlHeeovee®³ee 15,000 veiee®es GlHeeove IesC³eemeeþer ³esl e
Demesue, lej l³ee Hes{er®ee mejemejer SketÀCe Ke®e& ª. 10/ -SJe{e ³esF&ue.
³ee Ke®ee&®ee Je¬eÀ mejemejer efmLej Je yeouel³ee Ke®e& Je¬eÀe®³ee Jej®³ee yeepetme Demelees.
GlHeeove Jee{eryejesyej ÒeejbYeer lees keÀceer Demelees, cee$e veblej Jee{le peel ees.
4)meerceeble Ke®e&(Marginal Cost) :
`GlHeeovee®³ee Jee{erJe veiee®³ee efveefce&leerme ³esCeeN³ee Debeflece Ke®ee&me meerceeble Ke®e& cnCeleele.'
ne Ke®e& GlHeeovee®³ee meg©Jeeleerme keÀceer Demelees, Hejblet pemee Òeefleveiee®ee Ke®e& Jee{le
peelees, lemee lees Jee{lees. Jee{erJe GlHeeove IeìkeÀebJej kesÀuesu³ee Ke®ee&®eer ³eeJe©ve GlHeeokeÀeme keÀuHevee
³esles. mecepee, GlHeeovee®³ee Heefnu³ee veiee®ee SketÀCe Ke®e& ª. 100/ -Deens Je ogmeN³ee veiee®es
GlHeeove IesC³eemeeþer ª. 95/ -SJe{e Ke® e& Deeuee lej meerceeble Ke®e& ª. 95 SJe{e jenerue. DeLee&le
HetJeea®³ee GlHeeovecee$eebvee ³esCeeN³ee SketÀCe Ke®ee&me veJeerve GlHeeove cee$ee GlHeeoveeme ³esCeeN³ee SketÀCe
Ke®ee&letve Jepee kesÀu³eeme meerceeble Ke®e& keÀe{lee ³eslees.
Goe.MC 195 -100
MC 95
4De.2 oerIe&keÀeueerve Ke® ee&®esJele&ve -oerIe&keÀeueerve GlHeeove -Ke®e& mebyebOe
(LONG RUN PRODUCTION COST CURVE)
ÒemleeJevee :
oerIe&keÀeUele GlHeeove Ke®ee&®es efJeMues
mebkeÀuHevee DeefmlelJeele jenele veener. keÀejCe GlHeeovee®es meJe& IeìkeÀ ³ee keÀeUele yeoueles Demeleele.
GlHeeovee®es mJeªHe yeoueC³eele GlHeeokeÀeme oerIe&keÀeUele yeouel³ee IeìkeÀebÒeceeCes Yetceer, Fceejle,
meb³eb$es F. meejK³ee efmLej IeìkeÀele yeoue keÀjCes Meke̳e nesles. DeeJeM³ekeÀlesvegmeej l³eele yeoue keÀjlee
³esleele. l³eecegUs oerIe&keÀeUele GlHeeo ve Ke®ee&®es cegK³e oesve ÒekeÀej He[leele.
1)oerIe&keÀeueerve mejemejer GlHeeove Ke®e&
2)oerIe&keÀeueerve meerceeble Ke®e&munotes.in
113
³ee Ke®ee&®es kesÀuesues efJeMues
’Òel³eskeÀ Meke̳e DemeCeeN³ee GlHeeoveemeeþer oerIe&keÀeUeleerue GlHeeovee®³ee efkeÀceeve Ke®e&
cnCepes oerIe&keÀeueerve mejemejer GlHeeove Ke®e& nes³e.“ efkebÀJee ’oerIe&keÀeUele Jemlet GlHeeovee®³ee ef JeefJeOe
ÒeceeCeeb®ee efkeÀceeve Meke̳e Òeefle SkeÀkeÀ Ke®e& cnCepes oerIe&keÀeueerve mejemejer GlHeeove Ke®e& nes³e.“
oerIe&keÀeueerve mejemejer GlHeeove Ke®e& ne ÒeejbYeer®³ee keÀeUele Ieìle peelees, cee$e SkeÀe
efJeefMe<ì GlHeeoveHeeleUerveblej lees Jee{t ueeielees, l³eecegUs ³ee Ke®ee&®ee Je¬eÀ Hemejì ‘U’DeekeÀeje®ee
efometve ³eslees. peesHe³e¥le Hes{er®³ee GlHeeove Òeef¬eÀ³esle IeìkeÀeb®ee ³egkeÌlelece meb³eesie DeefmlelJeele Demelees,
leesHe³e¥le GlHeeove Ke®e& keÀceer Je GlHeeove DeefOekeÀ DeMee r efmLeleer efvecee&Ce nesles, Hejbleg GlHeeovee®³ee
SkeÀe efJeefMe<ì HeeleUerveblej IeìkeÀebleerue He³ee&Hle meb³eesie Demebletueerle nesGve GlHeeove Ke®e& Jee{t
ueeielees, DeMee JesUer ne Ke®e& Jee{le peelees, efJeefYeVe DeuHekeÀeueerve GlHeeove HeeleUîe eHeemetve
oerIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀue DeefmlelJeele ³esles. ³eeJeªve oerIe&keÀeueerve mejemejer Ke®e& Je¬eÀ keÀe{lee
³eslees.
oerIe&keÀeUele le³eej nesCeeje mejemejer J³e³e Je¬eÀ ne DeveskeÀ DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³e
Je¬eÀeb®ee efceUtve yeveue suee Demelees. keÀejCe DeuHekeÀeUe®ee efceUtve oerIe&keÀeU nesle Demelees. HeefjCeeceer
oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³e Je¬eÀ ne efJeefYeVe DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³eebvee mebJes<ìve keÀªve IesF&ue
DeMeer js
cnCetve ³eeme Hes{er®eer ³eespevee js
DeekeÀ=leer ¬eÀ. 4De.5munotes.in
114
Deeke=Àleerle De#e De#eeJej GlHeeove lej De³e De#eeJej GlHeeove Ke®e& oMe&efJeuee Deens. DeKe
les DeKe 5He³e¥le®es Je¬eÀ DeuHekeÀeueerv e mejemejer Ke®e& oMe&efJeCeejs Je¬eÀ Deensle. lej efomeJ³e ne
oerIe&keÀeueerve mejemejer Ke®e& oMe&efJeCeeje Je¬eÀ Deens. pees Hemejì UDeekeÀeje®ee Demetve DeuHekeÀeueerve
mejemejer Ke®e& Je¬eÀebHeemetve yeveuesuee Deens.
DeKe les DeKe 5ns efJeefYeVe DeuHekeÀeueerve mejemejer Je¬eÀ efomeJ³e ³ee oerIe&keÀeueerve mejemejer
Je¬eÀeme He, He 1, He2, He3, He4Je He 5³ee efyebot®³ee efþkeÀeCeer mHeMe& keÀjleele. ³ee Hee®e efyebotvee pees[tve
oerIe&keÀeueerve mejemejer Ke®ee&®ee Je¬eÀ keÀe{uee Deens. lees Deme s oMe&efJelees keÀer, He, He 1, He2Je He 3³ee
efyebot®³ee efþkeÀeCeer Hes{er®ee J³e³e keÀceer -keÀceer nesle peelees. keÀejCe ³ee GlHeeove ìHH³eele Hes{erue Debleie&le
Je yeefnie&le ueeYe ÒeeHle nesleele, l³eecegUs J³e³e keÀceer Je GlHeÊeer DeefOekeÀ DeMeer efmLeleer efometve ³esles. ³ee
efmLeleer®eer He³ee&Hlelee He 3efyebot®³ee efþkeÀeCeer efomeles. ³ee efyebotveblej Hes{erves GlHeeove Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve
kesÀu³eeme IeìkeÀ meb³eesieeceO³es efyeIee[ nesTve Ke®e& Jee{t ueeielees. Deeke=Àleerle ner efmLel eer He4Je He 5³ee
efyebot®³ee efþkeÀeCeer efometve ³esles. cnCetve®e efomeJ³e ³ee Je¬eÀeme Hemejì ‘U’De#eje meceeve DeekeÀej ÒeeHle
neslees. ne Je¬eÀ Demee DemeC³ee®eer keÀejCes KeeueerueÒeceeCes -
keÀejCes :
oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³ee®ee Je¬eÀ ‘U’DeekeÀeje®ee DemeC³ee®eer efJeefJeOe keÀejCes
Heg{erueÒeceeCes -
1)HeefjceeCe Òel³e³e efve³ecee®es keÀe³e& -
oerIe&keÀeUele pejer yeouel³ee ÒeceeCee®ee efve³ece keÀe³ee&efvJele nesle vemeuee, lejer l³ee®eer peeiee
HeefjceeCe Òel³e³e efve³ece Yeªve keÀe{lees. ³ee efve³eceevegmeej GlHeÊeerceO³es meg©Jeeleerme JeOeea / Jee{les
GlHeeove HeÀue veblej efmLej DeeefCe MesJeìer Ieìl³ee GlHeeove HeÀuee®ee efve³ece Òel³e³eeme ³eslees. HeefjCeeceer
Jee{l³ee GlHeeove HeÀuee®ee efve³ece Òel³e³eeme ³eslees. Heefj Ceeceer Jee{l³ee GlHeeove HeÀuee®³ee DeJemLesle
J³e³e Ieìlees Je Ieìl³ee GlHeeove HeÀue DeJemLesle Jee{lees, l³eecegUs ³ee Je¬eÀeme ‘U’DeekeÀej ÒeeHle
neslees.
2)GlHeeove IeìkeÀeb®eer DeefJeYeep³elee :
GlHeeovee®es keÀener IeìkeÀ oerIe&keÀeUelener De efJeYeep³e Demeleele. l³eecegUs GlHeeove keÀceer
Demeleevee meg©Jeeleerme l³eeb®ee He³ee&Hle JeeHej nesle veener. l³eecegUs ÒeejbYeer J³e³e DeefOekeÀ Demelees. Hejblet
GlHeeove Jee{le Demeleevee IeìkeÀeb®ee Hegjsmee JeeHej nesT ueeielees. lemes Ke®e& Òecee Ce keÀceer nesT ueeieles.
l³eecegUs ³ee Je¬eÀeme ‘U’meejKee DeekeÀej ÒeeHle neslees.
3)J³eJemLeeHeve He×leer :
Òee. ®eWyejueerve®³ee celes, J³eJemLeeHeve He×leercegUsner oerIe&keÀeueerve mejemejer Ke®ee&®ee Je¬eÀ ‘U’
DeekeÀej OeejCe keÀjlees. GlHeeov e keÀceer Demeleevee J³eJemLeeHeve Ke®e& DeefOekeÀ Demelees. Hejbleg peme -
peMeer GlHeeoveeceO³es Jee{ nesles, lemee ne Ke®e& keÀceer nesle peelees. cee$e GlHeeovee®eer J³eeHleer Jee{le
peeles, lesJne ÞeceefJeYeepeve HejekeÀesìerme Hees®eles, l³eecegUs l³ee Jej efve³eb$eCe þsJeCes keÀþerCe nesles. He³ee&³eeves
Ke®e& Jee{t ueeielees.munotes.in
115
DeLee&le ÒeejbYeer Je GlHeeovee®³ee Debeflece ìHH³eele Ke®e& DeefOekeÀ Demeleele Je He³ee&Hle IeìkeÀ
meb³eesie meeÐe Peeu³eeme lees keÀceer neslees, l³eecegUs ³ee Je¬eÀeme Fbû epeer‘U’De#eje meceeve DeekeÀej ÒeeHle
neslees.
2)oerIe&keÀeueerve meerceeble Ke®e& (Long run Marginal Cost -LMC) :
oerIe&keÀeUele mejemejer J³e³eeÒeceeCes oerIe&keÀeueerve meerceeble J³e³e cenÊJee®ee Demelees. ³eeJe©ve
GlHeeokeÀeme Debeflece Ke®ee&® ee Deboepe yeebOelee ³eslees. ³ee®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes -
’oerIe&keÀeueerve meerceeble Ke®e& cnCepes GlHeeove Òeef¬eÀ³esle GlHeeovee®es IeìkeÀ mecee³eesefpele
keÀ©ve GlHeeovee®ee SkeÀ DeefleefjkeÌle SkeÀkeÀ GlHeeoerle kesÀu³eeves SketÀCe Ke®ee&l e He[uesueer Yej nes³e.“
DeLee&le, ne J³e³e GlHeeoveeceO³es GlHeeovee®eer SkeÀ cee$ee GlHeeefole keÀjC³eemeeþer efkeÀleer
Ke®e& ³eslees ³ee®eer Debeflece keÀuHevee ³esC³eemeeþer cenÊJee®ee þjlees. Goe. SKeeÐee Hes{erle 100 veiee®es
GlHeeove IesC³eemeeþer ª. 200 Ke®e& ³eslees. cee$e 101 veiee®es GlHeeove Iesleu³eeme SketÀCe Ke®ee&le
ª. 205 He³e¥le Jee{ Peeueer, lej Debleerce (101 J³ee veiee®es) veiee®ee GlHeeove Ke®e& ª. 5/ -³eslees.
³eeme®e meerceeble J³e³e cnCeleele. ³ee Ke®ee&®ee meb³eesie efyebotHeemet ve le³eej kesÀuesu³ee Je¬eÀeme oerIe&keÀeueerve
meerceeble Ke®e& Je¬eÀ cnCeleele. ne Ke®e& Je¬eÀ oerIe&keÀeueerve mejemejer Ke®e& Je¬eÀeÒeceeCes ‘U’DeekeÀeje®ee
Demelees. ne Je¬eÀ oerIe&keÀeueerve mejemejer Ke®ee&le nesCeeN³ee yeoueeme Jemlet®³ee GlHeeove ele nesCeeN³ee
yeoueeves Yeeietve ÒeeHle neslees. l³eeJe©ve ne Je¬eÀ keÀe{levee efvejefvejeUîee DeuHekeÀeueerve mejemejer Ke®e&
Je¬eÀeb®³ee mebyebOeele DeuHekeÀeUerve meerceeble Ke®e& Je¬eÀ keÀe{ues peeleele. mejemejer Ke®e& Je¬eÀe®³ee
mHeMe&efyebot®³ee me boYee&le Demeuesu³ee DeuHekeÀeueerve meerceeble Ke®e& Je¬eÀeJejerue efyebotvee pees[Ceejer js
Deeke=Àleer 4De.6
Jejerue Deeke=Àleerle De#e De#eeJej GlHeeove, lej De³e De#eeJej GlHeeove Ke®e& oMe&efJeuee Deens.
Deme 1les Deme 3ns DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³e Je¬eÀ, Demeer 1les Demeer 3ns DeuHekeÀeueerve meerceeble Ke®e&
Je¬eÀ, efome ne oerIe&keÀeueerve mejemejer Ke®e& Je¬eÀ DeeefCe efo meer ne oerIe&keÀeueerve meerceeble Ke®ee&®ee Je¬eÀ
Deens.munotes.in
116
Deme 1, Deme 2, Deme 3³ee DeuHekeÀeueerve mejemejer Ke®e& Je¬eÀeb®³ee mebJes<ìve keÀ 1, ³e, keÀ 2
efyebotHeemetve oerIe&keÀeueerve mejemejer Ke®e& Je¬eÀ keÀe{uee Deens. DeuHekeÀeueerve mejemejer Ke®e & Je¬eÀ Je
oerIe&keÀeueerve mejemejer Je¬eÀeb®³ee mene³³eeves oerIe&keÀeueerve meerceeble Ke®e& Je¬eÀ keÀe{uee Deens. oerIe&keÀeueerve
Je DeuHekeÀeueerve mejemejer Ke®e& Je¬eÀeb®³ee mHeMe& efyebotvee meceeblej He 1, ³e Je He 2efyebot®³ee efþkeÀeCeer
Demeer 1, Demeer 2, Demeer 3Je¬eÀeb®³ee mHeMe& efyebotvee pees[tve efomeer ne oerIe&keÀeueerve meerceeble Ke®e& Je¬eÀ
keÀe{uee Deens. pees mejemejer Ke®e& Je¬eÀeÒeceeCes ‘U’DeekeÀeje®ee efometve ³eslees.
DeLee&le, ³ee oesve efYeVe Je¬eÀeb®eer letuevee keÀjlee Ò eejbYeer oerIe&keÀeueerve mejemejer Ke®e&
oerIe&keÀeueerve meerceeble Ke®ee&®³ee leguevesle DeefOekeÀ Demelees lej `He' ³ee He³ee&Hle efyebotveblej oerIe&keÀeueerve
meerceeble J³e³e, oerIe&keÀeueerve mejemejer Ke®ee&Hes#ee DeefOekeÀ Demelees.
4De.3 Ke®e& efJeMues
Òel³eskeÀ GlHeeove Hes{er®ee GÎsMe veHeÀe Jee{efJeCes ne Demelees. DeMeeJesUer GlHeeokeÀ mebmLee
efMekeÀeT Je¬eÀ mebkeÀuHeves®ee GHe³eesie keÀjleele. G lHeeove Òeef¬eÀ³esle DeveskeÀ Je
ceeie&oMe&ve ne Je¬eÀ keÀjlees. l³ee ¢<ìerves ner mebkeÀuHevee cenÊJee®eer Deens.
mebkeÀuHevee :
Òel³eskeÀ GlHeeovemebmLee GlHeeove Jee{ Je efkeÀceeve GlHeeove Ke®e& ³eemeeþer meelel³eeves
Òe³elveMeerue Demeles. l³eemeeþer JesieJesieUîee ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀuee peelees. l³eeHewkeÀer SkeÀ ceeie& cnCepes
efMekeÀeT Je¬eÀe®eer mebkeÀ uHevee nes³e. ³ee mebkeÀuHevesvetmeej, SKeeoer J³ekeÌleer efJeefMe<ì keÀe³e& meelel³eeves
keÀjerle Demesue, lej leer l³eele efveHetve nesles. l³eecegUs GlHeeoveeceO³es DeMee DevegYeJee®ee ueeYe neslees.
DeMee DevegYeJee®³ee Je ÒeeHle %eevee®³ee DeeOeejs Gl Heeove Òeef¬eÀ³esle veJeerve mebkeÀuHevee jeyeefJeCes Je Flej
IeìkeÀebvee efMekeÀJeCes Meke̳e nesTve GlHeeove keÀe³e&#ecelee meeÐe keÀjlee ³esles. GlHeeove Ke®e& keÀceer
keÀjlee ³eslees. keÀceer Peeuesuee GlHeeove Ke®e& GÐeesiemebmLes®³ee efMekeÀeT Je¬eÀe ®ee HeefjCeece Òeefleefyeefyeble
keÀjlees.
p³eeÒekeÀejs keÀesCel³eener leebef$ekeÀ ÒeieleercegUs GlHeeovee®eer keÀe³e&#ecelee Jee{les. l³ee®eÒekeÀejs
efMekeÀeT Je¬eÀ Hes{er®³ee mejemejer Ke®ee&Jej HeefjCeece keÀjlees. meJe& GlHeeove HeeleUîeebvee oerIe& keÀeueerve
mejemejer Ke®e& Je¬eÀ Keeue®³ee yeepetuee mejkeÀlees. GlHeeove DevegYeJeeletve efMekeÀu³eecegUs GÐeesiemebmLesuee
Òel³eskeÀ HeeleUerJej GlHeeove DeefOekeÀ keÀe³e&#ecelesves Ieslee ³esles. efMekeÀeT Je¬eÀ efJeefMe<ì keÀeueeJeOeerle
SketÀCe GlHeeo veeleerue Jee{ermeesyele mejemejer efveefJe<ìer GlHeeove Ke®ee&le Ieì oeKeefJelees. ner mebkeÀuHevee
GÐeesiemebmLee Je lesLeerue Þece GlHeeove Òeef¬eÀ³esle DevegYeJe Je %eeve keÀeuemeeHes#e ÒeeHle keÀjleele Demes
ie=efnle Oejues Deens. lemes®e SketÀCe GlHe eove Jee{ Ie[tve ³esle Demeleevee mejemejer Ke®e& keÀceer neslees
Demesner ie=efnle Oejues Deens.
efMekeÀeT Je¬eÀ DeMeer js
117
neslees Demes metef®ele keÀjlees keÀejCe DevegYeJeeyejesyej Þecee®eer keÀe³e&#ecelee Jee{les. ne Je¬eÀ
KeeueerueÒeceeCes -
Deeke=Àleer 4De.7
Jejerue Deeke=Àleerle De#e De#eeJej SketÀCe GlHeeo ve cee$ee lej De³e De#eeJej GlHeeovee®ee
mejemejer Ke®e& oMe&efJeuee Deens. `efMeJe' ne efMekeÀeT Je¬eÀ Deens, pees [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Keeueer
peeCeeje OeveelcekeÀ Gleeje®ee Deens. lees Demes oMe&efJelees keÀer, GlHeeove Jee{le Demeleevee mejemejer Ke®e&
Ieìle peelees.
GlHeeove Òeef¬eÀ³esle Flej efveefJe<ìeRyejesyej GlHeeokeÀ -Þecee®ee JeeHej keÀjlees. l³eeb®ee GlHeeove
Òeef¬eÀ³esle peme -pemee DevegYeJe Jee{le peelees, lemes GlHeeove keÀe³e&#ecelee Jee{le peeles, l³eecegUs
ÒeefleGlHeeove Ke®e& (me jemejer Ke®e&) Ieìt ueeielees. l³eecegUs efMekeÀeT Je¬eÀ ne leìmLelee Je¬eÀeÒeceeCes
DeekeÀej OeejCe keÀjlees.
Lees[ke̳eele, GlHeeoveÒeef¬eÀ³esle veJe -veJeerve yeeyeer efMekeÀle Je DevegYeJele Demeleevee, l³ee®ee
GlHeeove Òeef¬eÀ³esle GHeYeesie kesÀu³e eme GlHeeove Jee{eryejesyej GlHeeove Ke®e& keÀceer keÀjlee ³eslees ns ³ee
mebkeÀuHevesJe©ve mHe<ì nesles.
4De.4 vee veHeÀe vee leesìe efJeMues
veHeÀe vee leesìe efJeMues
118
J³eeK³ee :
’GlHeeovee®³ee p³ee HeeleUerme SketÀCe Ke®e& DeeefCe SketÀCe ÒeeHleer meceeve Demeleele, l ³eeme vee
veHeÀe vee leesìe efkebÀJee GlHeVe Je Ke®e& meceevelee efyebot cnCeleele.“
³ee efyebotle Hes{er®eer vee veHeÀe vee leesìe efmLeleer Demeles. ne efyebot p³ee efþkeÀeCeer Hes{er®ee leesìe
Leebyelees DeeefCe veHeÀe meg© neslees DeMeer efmLeleer o Me&efJelees. cnCepes®e ³ee efyebotveblej Hes{erves pej
GlHeeovee®³ee cee$ee Iesleu³ee lej veHeÀe neslees. ³eeTueì ³ee efyebotHes#ee keÀceer GlHeeove cee$ee GlHeeoerle
kesÀu³ee lej leesìe neslees.
GlHeVe -HeefjJ³e³e meceevelee He$ekeÀ :
ns He$ekeÀ Sket ÀCe Ke®e&, SketÀCe ÒeeHleer DeeefCe GlHeeovee®eer HeeleUer ³eeleerue mebyebOe oMe&efJeles.
GlHeVe Ke®e& meceevelee efyebotle SketÀCe Ke®e& DeeefCe SketÀCe ÒeeHleer Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee ísoleele, lesLes vee
veHeÀe vee leesìe efmLeleer Demeles. ns Keeueerue He$ekeÀeJe©ve mHe<ì keÀjlee ³esles.
vee veHeÀe vee leesìe He$ekeÀ 4De.3
GlHeeove cee$ee SketÀCe Ke®e& (`) SketÀCe ÒeeHleer (`) SketÀCe veHeÀe -leesìe (`)
0 1000 00 -1000
10 2000 150 -500
20 3000 2700 -300
30 4000 4000 BEP
40 5000 5500 +500
50 6000 7000 +1000
60 7000 8500 +1500
He$ekeÀeJe©ve, pesJne Hes{er 30 veiee®es GlHeeove Iesles, lesJne l³eeme ³esCeeje SketÀCe Ke®e& ª.
4000 Je ÒeeHleer ª. 4000/ -SJe{er Deens. ³ee GlHeeove HeeleUerme Hes{erme vee veHeÀe neslees vee leesìe
neslees. ³ee HeeleUer®³eeHetJeea Hes{erme leesìe neslees. cee$e l³eeveblej Hes{erme veHeÀe Peeu³ee®es efometve ³esles. ns®e
efJeMues
pesJne Ke®e& Je¬eÀ Deee fCe ÒeeHleer Je¬eÀ jsKeer³e mJeªHee®es Demeleele, lesJne efkebÀcele DeeefCe
mejemejer yeouelee Ke®e& ns efmLej Demeleele.munotes.in
119
Deeke=Àleer 4De .8
Deeke=Àleer De#e De#eeJej GlHeeove Je De³e De#eeJej Ke®e& Je ÒeeHleer oMe&Jeueer Deens. SÒee ne
SketÀCe ÒeeHleer, lej SKe ne SketÀCe Ke®e& oMe&efJeCeeje Je¬eÀ Deens. `me' ne efyebot vee veHeÀe vee leesìe efyebot
nes³e. p³ee efþkeÀeCeer Dece SJe{s GlHeeove lej Deve 1SJe{e SketÀCe Ke®e& †ÒeeHleer DeMeer efmLeleer Deens.
Hejblet ³ee efyebot®³ee [eJeerkeÀ[s Sket ÀCe ÒeeHleer keÀceer Je SketÀCe Ke®e& DeefOekeÀ Demeu³ee®es Hes{erme leesìe menve
keÀjeJee ueeielees. Hebjleg `me' efyebot®³ee GpeJeerkeÀ[s SketÀCe Ke®ee&Hes#ee SketÀCe ÒeeHleer DeefOekeÀ Demeu³ee®es
Hes{erme Jee{erJe GlHeeoveeyejesyej veHeÀe Jee{le peelee s.
2)DejsKeer³e Ke®e& Je jsKeer³e ÒeeHleer Je¬eÀ :
pesJne Ke®e& Je¬eÀ DejsKeer³e Demelees lesJne mejemejer yeueolee Ke®e& GlHeeoveeleerue
yeoueeyejesyej yeouele peelees. DeMeeJesUer oesve vee veHeÀe vee leesìe efyebot ÒeeHle nesleele.
Deeke=Àleer 4De.9
Deeke=Àleer De#e De#eeJej GlHeeove Je De³e De#eeJej Ke®e& Je ÒeeHleer oMe&efJeueer Deens. lej SÒee ne
SketÀCe ÒeeHleer DeeefCe SKe ne SketÀCe Ke®e& oMe&efJeCeeje Je¬eÀ Deens, pees DejsKeer³e Deens. me DeeefCe me 1ns
oesve vee veHeÀe vee leesìe efy ebot Deensle.munotes.in
120
`me' efyebot®³ee efþkeÀeCeer Dece SJe{s GlHeeove Je ceme SJe{e Ke®e& Je ÒeeHleer meceeve Deensle, ³ee
efyebot®³ee [eJeerkeÀ[s SketÀCe Ke®e& SketÀCe ÒeeHleerHes#ee DeefOekeÀ Demeu³eeves Hes{erme leesìe neslees. cee$e ³ee
efyebotveblej GlHee ove Jee{efJele vesu³ee me`me1' efyebotHe³e¥le SketÀCe Ke®ee&le Ieì nesT ueeieu³eeves SKe ne
Ke®e& Je¬eÀ SÒee Je¬eÀe®³ee Keeue®³ee efoMesves ceeie&¬eÀceCe keÀª ueeielees. HeefjCeeceer Hes{erme l³ee ÒeceeCeele
veHeÀe ÒeeHle neslees. Hejblet me 1efyebot®³ee e fþkeÀeCeer Hegvne Ke®e& † ÒeeHleer DeMeer efmLeleer efometve ³esles. keÀejCe
SÒee Je SKe ns oesve Je¬eÀ lesLes SkeÀceskeÀebvee ísoleele. l³eecegUs Hes{erceO³es ogmeN³eeboe me 1efþkeÀeCeer vee
veHeÀe vee leesìe efyebot DeefmlelJeele ³eslees. ³ee efyebotvebl ej GlHeeove Jee{efJele vesu³eeme Ke®e& >ÒeeHleer ³eecegUs
leesìe menve keÀjeJee ueeielees.
3)DejsKeer³e Ke®e& Je DejsKeer³e ÒeeHleer Je¬eÀ :
pesJne ÒeeHleer DeeefCe mejemejer yeouelee Ke®e& efmLej vemeleele, lesJne ÒeeHleer Je Ke®e& Je¬eÀ
DejsKeer³e Demeleele. keÀejCe les yeouee®eer efmLeleer oMe&efJeleele. ns Keeueerue Deeke=ÀleerJe©ve mHe<ì keÀjlee
³esles.
Deeke=Àleer 4De.10
Deeke=Àleer De#e De#eeJej GlHeeove cee$ee, De³e De#eeJej Ke®e& Je ÒeeHleer oMe&efJeueer Deens. SKe
ne SketÀCe Ke®e& oM e&efJeCeeje Je¬eÀ Deens, lej SÒee ne SketÀCe ÒeeHleer oMe&efJeCeeje Je¬eÀ Deens. me, me 1ns
GlHeVe † Ke®e& efyebot Deensle.
Deeke=Àleerle me efyebot®³ee efþkeÀeCeer SKe Je SÒee Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee ísouesu³ee DeJemLesle Deensle,
pesLes Hes{er®³ee GlHeeove Je SketÀCe Ke®e& meceeve Deens, lesJne Hes{er®es GlHeeove Deve SJe{s Deens. ³ee
efyebot®³ee [eJeerkeÀ[s SÒee ne SketÀCe Ò eeHleer Je¬eÀ SKe ³ee SketÀCe Ke®e& Je¬eÀe®³ee Keeueer Deens, l³eecegUs
Hes{erme leesìe neslees. cee$e `me' efyebotveblej Hes{er®ee Ke®e& keÀceer nesT ueeielees, lej ÒeeHleer Jee{t ueeieles
HeefjCeeceer Hes{erme veHeÀe ÒeeHle neslees. ner efmLeleer me 1efyebotHe³e¥le keÀe³ece jeneles. cee$e me 1efyebotle ÒeeHleer
† Ke®e& DeMeer efmLeleer efvecee&Ce nesles. ne ³ee Hes{er®ee ogmeje GlHeVe -Ke®e& mecelee efyebot nes³e. ³ee efyebotle
Deve1SJe{s GlHeeove nesles. ³eeveblej Hes{erves GlHeeove Iesleu³eeme ÒeeHlee rHes#ee Ke®e& Jee{tve leesìe menve
keÀjeJee ueeielees. keÀejCe SketÀCe ÒeeHleer®ee Je¬eÀ SketÀCe Ke®e& Je¬eÀe®³ee Jej®³ee efoMesves ceeie&¬eÀceCe keÀjlees.munotes.in
121
DeLee&le, vee veHeÀe vee leesìe efJeMues
ueeielees. met$e
em f Lej GlHeeove Ke®e&vee veHeÀe vee leesìe efyeo b tÒeefle veie efkeÀ b cele - mejemejer yeoue lee Ke®e&
FCBEPP - AVC
BEP -vee veHeÀe vee leesìe efyebot (Break Even Point)
FC-efmLej Ke®e& (Fixed Cost)
AVC -mejemejer yeouelee Ke®e& (Average Variable Cost)
SkeÀe keÀeuHeefvekeÀ GoenjCee®³ee mene³³eeves ner yeeye mHe<ì keÀjlee ³esles.
Goe. mecepee, SKeeÐee GÐeesieHes{er®ee SketÀCe efmLej Ke®e& 20,000 ªHe³es Je Òeefleveiee®eer efkebÀcele ª.
10 Deens Je mejemejer SkeÀkeÀ yeouelee Ke®e& ª. 5 Demesue, lej l ³ee Hes{er®ee GlHeVe † Ke®e& efyebot
keÀe{e.
FCBEPP - AVC
FC = 20,000 / -
P =10 / -
AVC =5 / -
lej,
20,000BEP10 -5
20,000
-5
BEP = 4000 / -
DeLee&le ³eeefþkeÀeCeer Hes{er®eer ÒeeHleer ª. 4,000 Je Ke®e& ª. 4,000/ -Demelees.
vee veHeÀe vee leesìe efyebot : HeÀe³eos Je ce³ee&o e :
munotes.in